جلسه دوم از سلسله جلسات تحلیل آیات جهادی قرآن کریم

به گزارش خبرنگار فهیم؛ حجت‌الاسلام والمسلمین کاظم قاضی‌زاده، رئیس موسسه فهیم، در دومین جلسه از سلسله جلسات تحلیل آیات جهادی قرآن کریم در این موسسه گفت: سه مسئله در این باب مطرح است؛ اول جهاد با غیرمسلمین برای پذیرش عقیده که مشهور به جهاد ابتدایی است؛ دوم جهاد آزادیبخش یعنی دفاع از دیگر مسلمین و سوم؛ جهاد دفاعی که گستره زیادی دارد و شامل هجوم فردی و جمعی دشمن به شخص و یا ناموس می‌شود و چهارمین نوع جهاد نیز جهاد علیه یاغیان و شورشیان است.

وی با بیان اینکه برخی معتقدند اولین آیات با موضوع قتال و جهاد در سوره مبارکه بقره و از آیه ۱۹۰ تا ۱۹۵(وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ ﴿۱۹۰﴾؛ وَاقْتُلُوهُمْ حَيْثُ ثَقِفْتُمُوهُمْ وَأَخْرِجُوهُمْ مِنْ حَيْثُ أَخْرَجُوكُمْ وَالْفِتْنَةُ أَشَدُّ مِنَ الْقَتْلِ وَلَا تُقَاتِلُوهُمْ عِنْدَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ حَتَّى يُقَاتِلُوكُمْ فِيهِ فَإِنْ قَاتَلُوكُمْ فَاقْتُلُوهُمْ كَذَلِكَ جَزَاءُ الْكَافِرِينَ ﴿۱۹۱﴾؛ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ ﴿۱۹۲﴾؛ وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ لِلَّهِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَلَا عُدْوَانَ إِلَّا عَلَى الظَّالِمِينَ ﴿۱۹۳﴾؛ الشَّهْرُ الْحَرَامُ بِالشَّهْرِ الْحَرَامِ وَالْحُرُمَاتُ قِصَاصٌ فَمَنِ اعْتَدَى عَلَيْكُمْ فَاعْتَدُوا عَلَيْهِ بِمِثْلِ مَا اعْتَدَى عَلَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقِينَ ﴿۱۹۴﴾؛ وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ ﴿۱۹۵﴾؛ آمده است، بیان کرد: البته برخی أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقَاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا وَإِنَّ اللَّهَ عَلَى نَصْرِهِمْ لَقَدِيرٌ(حج/۳۹) را اولین آیه در باب جهاد و قتال می‌دانند ولی به نظر بنده ترجیح این است که همین آیات را اول آیات نازله در مورد جهاد بدانیم.

قاضی‌زاده عنوان کرد: در آیه ۱۹۰ به این موضوع اشاره دارد که با کسانی که با شما می‌جنگند در راه خدا بجنگید ولی تعدی و تجاوز نکنید یعنی باید مقابله شما متناسب با تجاوز آنان باشد و در آیه بعد نیز به فتنه اشاره شده و آن را شدیدتر از قتل دانسته است.

رئیس موسسه فهیم تصریح کرد: آیات بعدی نیز بر عدم قتال در مسجدالحرام دستور فرموده است ولی تاکید فرموده که اگر در مسجدالحرام با شما قتال کردند شما هم بجنگید و مجددا به این موضوع اشاره دارد که با آنان بجنگید تا فتنه‌ای نباشد که البته فتنه در اینجا به صورت نکره آمده است.

وی ادامه داد: تعبیری علامه طباطبایی در توضیح این آیات دارند؛ ایشان گفته است که این آیات پنجگانه یک حکم واحد با همه ابعادش را مطرح می‌کند؛ مقاتله و جهاد یک اصل است و «ولا تعتدوا» اشاره به این دارد که میزان مقاتله باید دارای حد باشد؛ در مورد شهر حرام نیز تشریع قتال در برابر قتال است و در آخرین آیه نیز که بحث انفاق است از دید ایشان، مقدمه مالی جهاد یعنی بخش پشتیبانی و لجستیکی قتال و جهاد است.

قاضی‌زاده با طرح این سؤال که این آیات آیا بیانگر جهاد دفاعی است یا ابتدایی عنوان کرد: در آیه نخست اشاره به این دارد که با کسانی که با شما می‌جنگند بجنگید که اشاره به جهاد دفاعی و نه ابتدایی دارد؛ یا از جهاد در مسجدالحرام منع کرده و در صورتی مجوز داده است که دشمن با شما در این مکان مقدس بجنگند که باز هم دال بر دفاع است.

این محقق و استاد حوزه علمیه با اشاره به بحث قتال تا رفع فتنه و اینکه دین برای خدا باشد اظهار کرد: خیلی از مفسران از این دو تعبیر استفاده جهاد ابتدایی کرده‌اند زیرا فرموده جهاد کنید تا فتنه نباشد و دین هم برای خدا باشد؛ البته نظیر این ایه ۱۹۳ آیه‌ای در سوره انفال داریم که با تفاوت جزئی همین مفاد را فرموده است البته فرق دیگری هم دارد که آنجا در مورد کفار بحث می کند ولی در سوره بقره بحث در مورد قتال با مشرکین است.

قاضی‌زاده تصریح کرد: در گفتمان قرآن معمولا مراد از کفار مخصوصا وقتی آیات در سور مدنی است اهل کتاب هستند ولی در مجموع این دو دسته آیات را برخی دال بر جهاد ابتدایی گرفته‌اند.

دیدگاه طبری و مجمع‌البیان در مورد فتنه

این استاد حوزه و رئیس موسسه پژوهشی فهیم با بیان اینکه تفسیر جامع‌البیان طبری در قرن چهارم از جمله تفاسیر مهم در قرون نخستین اسلامی است و شاید یک تفسیر در این قرون باشد و حتی تفاسیر شیخ طوسی و طبرسی و ... برگرفته از این تفسیر است تصریح کرد: این تفسیر روایی اجتهادی همراه با تحلیل است؛ براساس این تفسیر، مراد از این آیات، جهاد ابتدایی است یعنی خدا امر به قتال کفار کرده ولی از قتال با زنان و کودکانشان منع فرموده است.

قاضی‌زاده بیان کرد: «فتنه» را در قرون ابتدایی به معنای شرک می‌گرفتند و از آن استفاده جهاد ابتدایی می‌کردند؛ این تفسیر می‌گوید که شرک از قتل شدیدتر است همچنین در مورد تعبیر«حتی لا تکون فتنه» آورده آنقدر با مشرکان بجنگید که فقط خدا عبادت شود و شرکی در عالم نباشد.

وی ادامه داد: مرحوم طبرسی صاحب مجمع‌البیان نیز تقریبا همین دیدگاه را دارد و فتنه را همان کفر و شرک دانسته است و آن را به جهت اینکه منجر به هلاکت است شدیدتر از قتل می‌داند و برداشت جهاد ابتدایی دارد.

قاضی‌زاده اظهار کرد: ظاهر آیات این است که امر، امر دفاعی است و این مسئله کاملا روشن است اما این مفسران اعم از متقدمین و متاخرین با توجه به دو گزاره لا تکون فتنه و الدین لله، قرینه بر جهاد ابتدایی گرفته‌ و فتنه را هم از ابن عباس به این طرف شرک گرفته‌اند.

وی ادامه داد: این مفسران معتقدند که زمانی کل فتنه در عالم رفع خواهد شد که ما با کل مشرکان بجنگیم؛ البته دیدگاه دیگری از سوی محمد عبده و رشیدرضا در ذیل این آیات در المنار وجود دارد که شاید بتوان گفت تفسیر المنار سرفصل تفاسیر اجتماعی دوره متاخر است.

رئیس موسسه فهیم بیان کرد: ایشان فتنه را متفاوت با برداشت مفسران متقدم گرفته و فتنه را به معنای شرک نمی‌داند که از قتل شدیدتر باشد؛ وی معتقد است فتنه، مقابله و آزار و اذیت‌هایی بوده که کفار و مشرکین در برابر مسلمین انجام می‌داده‌ و قصد داشتند مسلمین را از خانه خود بیرون کنند و هر روز آنان را شکنجه می‌کردند بنابراین صرف شرک نبوده زیرا ممکن است چند مشرک در گوشه‌ای بی سر و صدا زندگی کنند و آزاری هم نداشته باشند.

قاضی‌زاده اظهار کرد: این دیدگاه معتقد است که لا تکون فتنه یعنی آنقدر با این گروه‌ها بجنگید که اینها قدرت خود را در مکه از دست بدهند و دیگر نتوانند مسلمین را آزار دهند و مانع از اظهار دین آنان شوند.

وی ادامه داد: رشید رضا مراد از اینکه «دین برای خدا باشد» را به معنای این می‌داند که به جایی برسید که هر کسی بدون ترس بتواند خدا را عبادت کرده و لازم نباشد دینداری خود را مخفی کند؛ وی در توجیه این مسئله آورده که مسلمین مکه تا سال ششم حتی اجازه نمی‌یافتند که ابراز دین کنند؛ بنابر این وی در مجموع این آیات را دال بر جهاد دفاعی می‌داند.

قاضی‌زاده تصریح کرد: ما اگر سیاق آیات ۵ گانه را به دست آوریم، بحث دفاع است بنابر این فتنه هم باید متناسب با این بحث معنا شود لذا فتنه را به معنای شرک گرفتن درست نیست البته شاید متقدمین شرک را مقدمه فتنه‌گری مشرکان می‌دانسته‌اند و فتنه را به معنای خود شرک گرفته‌اند.

دیدگاه رشیدرضا

این استاد و محقق حوزه علمیه بیان کرد: مرحوم آیت الله سیدمحمود طالقانی نیز مطلبی شبیه رشیدرضا مطرح کرده و گفته است که این آیات، فرمان پیشبرد جهاد است از فتنه‌ای که مانع پیشرفت مسلمین است یعنی فتنه، شرک مشرکان نیست بلکه منع مسلمین از پیشرفت و تلاش برای ترویج باورهای جاهلی است.

قاضی‌زاده تصریح کرد: گروه سومی نیز معتقدند که بین این دو دیدگاه یعنی رشیدرضا و مفسران متقدم، فتنه به معنای شرک است ولی با توجیهی سعی کرده‌اند تا جهاد ابتدایی را به دفاعی تعبیر کنند که آیات مکارم، جوادی آملی و حجت‌الاسلام والمسلمین رضایی اصفهانی قائل به این تفسیر هستند.

رئیس موسسه پژوهشی فرهنگی فهیم اظهار کرد: آیت الله مکارم شیرازی فرموده است که از میان بردن فتنه‌ها، محو شرک و بت پرستی و جلوگیری از ظلم سه هدف اصلی این آیات است که به یک هدف بر می‌گردد که همان مبارزه با ظلم و شرک است که ریشه همه فتنه هاست؛ اسلام آزادی بیان را قبول دارد ولی نسبت به شرک و بت‌پرسیتی سختگیر است زیرا شرک نه دین و نه آئین است و محترم شمرده نمی‌شود بلکه یک نوع خرافه و انحراف و حماقت و یک بیماری فکری و اخلاقی است که باید به هر قیمت که ممکن است ریشه کن شود؛ بنابراین ایشان در واقع معتقد است که کفر و شرک در سطح عقیده مطرح نیست و به هیچ وجه محترم نیست.