گزارش نشست علمی اخلاق رقابت در حکومت اسلامی

نشست "اخلاق رقابت در حکومت اسلامی" برگزار شد.

دویست و هفتاد و یکمین جلسه از سلسله جلسات نظریه پردازی موسسه پژوهشی فرهنگی فهیم شامگاه شنبه دوم اردیبهشت 96 با نظریه پردازی حجت الاسلام والمسلمین دکتر کاظم قاضی زاده پیرامون "اخلاق رقابت در حکومت اسلامی" و با حضور جمع کثیری از اندیشه وران، فضلا، طلاب و دانشجویان در محل موسسه برگزار شد.

در آغاز حجت الاسلام و المسلمین قاضی زاده نظریه پرداز نشست با اشاره به پیشینه اخلاق رقابت در جوامع اسلامی اظهار داشت: ما در متون و اندیشه اسلامی کهن به طور مشخص بحث رقابت در بدست آوردن مناصب  و سمت های حکومتی را نداریم و در صدر اسلام نیز مسئله رقابت برای رسیدن به سمت های دولتی کمتر دیده شده و رقابت به شکل کنونی آن امری است که متعلق به فضای زندگی در عصر جدید است.

وی سپس افزود: به همین خاطر رقابت برای بدست آوردن مناصب حکومتی در ذهن بسیاری از اندیشمندان اسلامی از یک نوع عدم مطلوبیت برخوردار است و سیره علما در گذشته و اکنون بر این بوده که خود را از مناصب دینی مهمی مانند مرجعیت دور نگه می داشته اند و رقابت برای بدست آوردن آن را امری دنیوی، غیر متعالی و مذموم می پنداشته اند.

استاد حوزه در ادامه تأکید کرد: با توجه به عدم حضور مستقیم بحث رقابت در اندیشه اسلامی کهن باید با این پیش زمینه به بحث رقابت نگریست که آیا اساساً می شود رقابت را به عنوان یک امر دینی در نظر گرفت و بعد در باب اخلاق رقابت سخنان به میان آورد یا نه؟ به همین منظور اگر بخواهیم در این باب نظریه یا بحثی را اراده نمائیم باید به عمومات یا عرصه های مشابه مراجعه کنیم مانند "و استبقوا الخیرات" که در باره سبقت در کارهای خیر  است  و یا در بحث فقهی "سبق و رمایه" در بحث سبقت گرفتن در بازی های حلال.

رئیس موسسه پژوهشی فهیم در بخش دیگری از سخنانش خاطر نشان ساخت: آنچه که تحت عنوان اخلاق رقابت در بدست آوردن مناصب کلان حکومت مطرح است در دو عنوان کلی می گنجد:

1-  اخلاق پیشا رقابت

2-  اخلاق حین رقابت

دکتر قاضی زاده در ادامه با اشاره به برخی از شرط های پیشا رقابت تأکید کرد: کسانی که در عرصه های کلان اجتماعی کاندیدا می شوند و به رقابت می پردازند باید شخصا معتقد باشند در آن حوزه که می خواهند کاری انجام دهند از جهت توانایی، علم و قدرت نسبت به دیگر رقبا برتر هستند. همان طور که پیامبر (ص) در روایتی فرموده اند: " امتی امر خود را به دست کسی نداد که از او اعلم تر در جامعه وجود داشت مگر اینکه کار آن امت هر روز به سوی پستی و حضیض پیش می رود تا این که از این حالت برگردند "

در این روایت خطاب پیامبر (ص) به امت است که امت باید حتما شخص اعلم را انتخاب کنند. و در روایتی دیگر که خطاب پیامبر مستقیماً متوجه شخصی است که خود را امام مردم قرار می دهد می فرماید: کسی که امامت و رهبری را بر عهده می گیرد در حالی که از او اعلم تر وجود دارد تا روز قیامت آن امت به سوی حضیض پیش می روند

نظریه پرداز نشست در ادامه با اشاره به این که مراد روایات از اعلم بودن ناظر به حوزه فقاهت است یا عرصه مدیریت های کلان؟ خاطر نشان ساخت: در این روایات مراد از اعلمیت، متناسب با کاری است که شخص بر عهده می گیرد. لذا کسی که در فروعات فقهی از همه اعلم تر است اما هیچ شناختی از زمانه خود ندارد نمی تواند مدیریت کلان عمومی را به دست گیرد و به همین خاطر در تاریخ فقه به این نکته توجه خاصی شده است که باید بین دو حیث دانایی و توانایی فرق قایل شد: داشتن علم دین و داشتن حسن الولایه، یعنی داشتن تجربه کاری و مدیریتی

وی سپس افزود: یکی از نکاتی که  به طور جدی می توان در جهان معاصر از آن یاد کرد که در نصوص ما و در کلمات علمای ما هم مطرح شده درباره اعلم و اقوی بودن شخص حاکم است ، ولی گاهی اوقات پیچیدگی شرایط کار باعث می شود که یک نفر شخصا قدرت اعلمیت را نداشته باشد در اینجا چه کسی باید مسئولیت را به عهده بگیرد؟ از فارابی نقل شده که اگر کسی همه صفات را به تنهایی نداشت ولی دو یا  چند نفر بودند که همگی با هم مجموعه آن صفات را داشتند باید با یاری یکدیگر ریاست جامعه را به دست گیرند . یعنی باید یک مجموعه یا تیمی که همه آن صفات را دارا هستند برای اداره جامعه در نظر بگیریم. لذا با توجه به این که در جهان کنونی یک شخص به تنهایی نمی تواند به همه حوزه و ابعاد تحت مدیریت خود اشراف داشته باشد باید رقابت حزبی را به عنوان یک امر جدید بپذیریم  و به سمت آن حرکت کنیم.

دکتر قاضی زاده سومین نکته در اخلاق پیشا رقابت را امانتداری دانست و یاد آورد شد: امانتداری را در چه در مدیریت های خرد و چه در مناصب کلان به عنوان یک امر عقلایی و شرعی پذیرفته ایم و لی باید آن را مورد توجه جدی قرار دهیم . همانطور که وقتی حضرت یوسف وزارت خزانه داری را عهده دار شد فرمود: أنی حفیظٌ علیم. و هر چه رقابت سخت تر و منصب سنگین تر باشد شخص باید از این جهت آزموده تر باشد. به همین خاطر در فقه حساسیت زیادی روی مسأله امانتداری مرجعیت دینی وجود دارد و فقیهی مانند صاحب عروه بعد از آن که شرط عدالت را در مرجعیت مطرح می کند مسأله امانتداری را برجسته می سازد و شرط احتیاطی دیگر را که عدم اقبال به دنیا است را ذکر می کند و حضرت امام هم می فرماید که مرجع تقلید باید هم عادل و هم ورع و هم زاهد باشد و این نشان می دهد که مسأله امانت یک بحث بسیار جدی در ادبیات فقهی و دینی ما است.

استاد حوزه توجه به مبنای مردم سالاری را به عنوان چهارمین شرط اخلاق پیشا رقابت عنوان کرد و افزود: کسانی که متولیان امر انتخابات هستند در تأیید صلاحتیت افراد باید دقت کنند تا مردم چیزی را که نظر واقعی آن ها است بتوانند انتخاب کنند و از حقوق خودشان محروم نشوند ، یعنی نمی توان شخصی را به خاطر این که ما صلاح نمی دانیم از گردونه رقابت خارج ساخت.

نظریه پرداز نشست در بخش پایانی سخنانش سه نکته را به عنوان اخلاق حین رقابت یادآور شد و تأکید کرد: رقابت باید هم صادقانه هم عادلانه و هم کریمانه باشد و در این باره روایتی از خصال شیخ صدوق از امام سجاد نقل شده که از ایشان سوال کردند که همه دین چیست؟ فرمودند: «قول الحق و الحکم بالعدل و الوفاء بالعهد» از این روایت استفاده می شود که باید صداقت در گفتار و رفتار داشت. امکانات رقابت باید برابر باشد و قولی را داد که آن را برآورده ساخت.