فرهنگ موضوعی قرآن، پیش زمینه تفسیر جامع دین وقرآن

به گزارش روابط عمومی موسسه پژوهشی – فرهنگی فهیم به مناسبت هفتمین سالگرد مرحوم آیت الله هاشمی رفسنجانی قرآن پژوه معاصر کشور، میز گردی با عنوان« فرهنگ موضوعی قرآن، پیش زمینه تفسیر جامع دین وقرآن» با حضور اساتید محترم آیت الله سید محمد علی ایازی و دکتر محمد مرادی در تاریخ ۱۴۰۲/۱۰/۲۳ در محل موسسه فهیم قم بر گزار شد.
در این جلسه جمعی کثیری از اساتید درس خارج و سطوح عالی حوزه علیمه قم و قرآن پژوهان حضور داشتند، آیت الله ایازی در مورد پیشنه شکل گیری تفسیر راهنما توضیح داده وگفت: هسته اولیه فرهنگ سی وسه جلدی فرهنگ موضوعی قرآن با عنوان تفسیر راهنما، یادداشت های مرحوم آیت هاشمی بود که ایشان در زندان رژیم ستم شاهی فیش برداری نموده که مجموع فیش برداری های ایشان بیست دو دفتر دویست صحفه ای بود که بر اساس این فیش برداری ها که به عنوان کلید قرآن جمع آوری شده تفسیر راهنما تدوین و تنظیم شد

آیت الله ایازی تفسیر راهنما را یکی از بهترین تفسیرهای موضوعی در دروه معاصر دانست وگفت: تفسیر راهنما موضوعات را به صورت جزئی مورد بررسی قرار داده است، مسئله ای را به قرآن عرضه نموده پاسخ آن را از قرآن دریافت نموده است، برخلاف برخی تفاسیر موضوعی دیگر که مسئله محور نبوده بلکه موضوعات کلی مانند توحید، نبوت و امامت را بررسی تفسیر نموده اند.

 استاد ایازی افزود: تفاسیری که در ۱۴ قرن اخیر (پس از نزول قرآن کریم) نوشته شدند عمدتا ترتیبی هستند بجز تک نگاری هایی که در تاریخ نوشته شده است که برخی از این ها را می توان به عنوان تفسیر موضوعی در یک موضوع خاص، تلقی کرد اما با آن تفسیر موضوعی رایج تفاوت بنیادین دارد.

 قرآن پژوه معاصر کشور ادامه داد: ضرورت تفسیر موضوعی این است که وقتی کسی امروز می خواهد درباره موضع قرآن درباره مسئله ای بداند باید آیات مرتبط با آن موضوع، آثار و خواص آن موضوع را به طور مستقیم و غیرمستقیم، بررسی و تحلیل کند درحالیکه در تفاسیر گذشته حداکثر در ذیل برخی موضوعات مواردی را عنوان می کردند اما به آن اصطلاحی که امروز تلقی از تفسیر موضوعی می شود، مطرح نشده است.

 آیت الله ایازی  با بیان اینکه برای تدوین تفسیر راهنما نیاز به مقدماتی داشتیم، گفت: اولین مقدمه مشخص کردن مبانی بود یعنی بر اساس چه مبانی این تفسیر را باید تنظیم می کردیم.

 استاد ایازی اظهار داشت: در ۵۰ – ۶۰ سال اخیر شاید چندین کتاب تحت عنوان تفسیر موضوعی قرآن نوشته شده است اما پشت پرده تدوین این تفسیرها تئوری ها و نظریاتی است که از دو مساله منشا می گیرد؛ اول اینکه تفسیر موضوعی چگونه باید شکل بگیرد و دوم اینکه براساس چه رویکردی باید تحقق پیدا کند. دونفر در این باب صحبت کردند که یکی از آنها سید محمدباقر صدر و دیگری آیت الله مصباح یزدی است. البته آیت الله شهید بهشتی و شهید مطهری در این باره معتقد بودند برای تفسیر موضوعی قرآن کریم باید سیر تاریخی را درنظر بگیریم و لذا اولین موضوعی را که انتخاب کرده بودند مسئله وحی بود که ۱۰۰ موضوع را استخراج کرده بودند.

 قرآن پژوه معاصر گفت: آقای مصباح نظرش این بود که بر محورهای کلی خداشناسی، انسان شناسی و جهان شناسی کار را انجام دهند اما شهید صدر معتقد بود اگر بخواهیم در باب تفسیر موضوعی کار کنیم اگر ذهن محقق ما نسبت به آن موضوع حساس نشده باشد و اطلاعات و معلومات راجع به آن موضوع به اندازه کافی نداشته باشد، نمی تواند روی آن موضوع کار کند. نکته دیگر آقای صدر این بود که می گفت باید آیات اساسی و کلان راجع این قصّه را هم باید ببینیم.

آیت الله ایازی در بخش دیگر سخنان خود بیان کرد: یکی از مشکلاتی که در تدوین تفسیر موضوعی است اینکه پایه ها و مقدماتی که معلومات و اطلاعات تفسیر موضوعی هستند درست چیده نشده باشد. اگر اطلاعات، کافی نباشد یک تفسیر موضوعی جامع هم انجام شدنی نیست.

وی ادامه داد: این تفاسیری که در دوره معاصر به عنوان «تفسیر موضوعی» نوشته می شوند دوتا مشکل دارند؛ یکی اینکه آیاتی که باید درست توجه و جمع آوری کنند انجام نشده است. مهم این است که وقتی تفسیر موضوعی می خواهد نوشته شود باید توجه محقق به آن موضوع جلب شده باشد.

 استاد ایازی گفت: در نوشتن تفسیر موضوعی نباید از روایات غافل شد. روایات حجم عظیمی در تبیین مفاهیم و موضوعات دارند. معمولا کسانی که در تفسیر موضوعی کار می کنند سراغ تفاسیر دیگر مانند نورالثقلین و تفسیر علی بن ابراهیم رفتند اما آقای بلغانی که ۲۷ جلد تفسیر نوشته است، روایات را با نگاه دیگری در کشف موضوعات دیده است.

آیت الله ایازی بیان کرد: در فرآیند تدوین تفسیر موضوعی نباید از دانش های جدید در حوزه اطلاع رسانی و تبیین در حوزه زبان شناسی، معناشناسی و هرمنوتیک وجود دارد و به مفسر کمک می کند که نگاهش به آیات و روایات تغییر می کند، غافل شد. تفسیر موضوعی یا گروهی یا تخصصی باید انجام بگیرد.

 

 

در ادامه دکتر محمد مرادی که از همکاران وهمراهان اصلی مرحوم آیت الله هاشمی در تفسیر راهنما بوده است ضمن روند شکل گیری تفسیری راهنما و اینکه دست نوشته ها چگونه به متن تفسیری جامع تبدیل شد توضیحاتی ارائه داده  و مطالبی را از مقدمه تفسیر راهنما که با قلم مرحوم آیت الله هاشمی نگارش یافته بود درجلسه بیان داشت.

 دکتر محمد مرادی به جایگاه فرهنگ موضوعی قرآن کریم در صدسال اخیر پرداخت و گفت: آقای هاشمی در سال های اخیر ایران رسانه ای ترین شخصیت روحانی بوده و خود را در معرض آراء مردم قرار داده است اما همواره براساس آنچه باور داشت عمل می کرد و هیچگاه دنبال رفتارهای زی علمایی نرفت درحالیکه توان و فهم و درایت این را داشت.

وی در ادامه بیان کرد: شاید در ۲۰۰ سال اخیر فعالیت هایی تحت عنوان «فرهنگنامه» ها و «معجم ها» صورت گرفته و عموما در صدد دستیابی به معانی و مفاهیم آیات قرآن هستند. «کشف الآیات»، «کشف المطالب» از این دست هستند.

استاد مرادی خاطرنشان کرد: در سده اخیر در جهان اسلام بویژه در مصر کارهای بزرگی در زمینه کشف الآیات و کشف مطالب قرآن انجام گرفت که نوعی نمایه سازی بود که با دو هدف اطلاع رسانی و طبقه بندی آیات انجام می گرفت.

وی ادامه داد: بعدها این کار در حوزه حدیث انجام گرفت که «صحاح ستّه» در مصر از این نوع است اما روش فرهنگ نویسی و معجم نویسی برای قرآن کریم هدف سومی هم پیدا کرد که نشان دادن جایگاه موضوعات مختلف دینی در قرآن کریم، متون حدیثی یا میراث اسلامی بود.

دکتر مرادی گفت: نمایه نویسی متون دینی از دهه ۵۰ در ایران مورد توجه عالمان دینی قرار گرفته است. شخصیت هایی چون شهید مطهری، شهید بهشتی، مرحوم اردبیلی و مرحوم هاشمی رفسنجانی عالمان نواندیشی بودند که به سمت فیش برداری متون دینی رفتند و برخی بزرگان مانند آقای دین پرورهنوز هم فیش برداری کاغذی در حوزه نهج البلاغه را انجام می دهد که در کتابخانه ایشان است و هنوز سامان نیافته است.

دکتر مرادی اظهار کرد: از دهه ۵۰ به این سو شخصیت هایی به فراست افتادند که برای دین شناسی به کار عمیق و گسترده نیاز داریم و آنچه در حوزه قرآن قابل استفاده است جمع آوری و نمایه شود همین کار هم در حوزه حدیث انجام شود.

وی گفت: در جهان اسلام و خارج از آن مجموعه های معجم قابل توجهی را تدارک دیدند که یا اطلاع رسانی یا کشف الآیات بودند. یک نقطه عطفی در ایران در حوزه اطلاع رسانی در قران اتفاق افتاد و آن کار مرحوم رامیار بود. ایشان مجموعه ای را تهیه کرده بود که تمام آن فهرست است. وی سپس سراغ کشف المطالب رفت.

استاد مرادی به «فروغ بی پایان» دکتر معادیخواه اشاره کرد و گفت: این کتاب در راستای قرهنگ موضوعی قرآن آیت الله هاشمی است. در این کتاب ۲۳۰۰ موضوع و مسئله را در قرآن کشف کرده و ۷۵۰ ارجاع دارد. این یک رکوردشکنی بزرگ بعد از کار مرحوم رامیار است. اما به دلیل بین الاذهانی نبودن مورد استقبال قرآن پژوهان قرار نگرفته است و این یکی از آفت های معجم نگاری در حوزه قرآن پژوهی است.

وی افزود: فرهنگ قرآن در ۳۳ جلد تدوین و ۸۰ هزار موضوع در این مجموعه گنجانده شده است. بین الاذهانی بودن یکی از ویژگی های «فرهنگ قرآن» آیت الله هاشمی است.

در پایان اساتید محترم کارشناس به پرسش های حضار پاسخ دادند.تفصیل سخنرانی اساتید پرسش‌و پاسخ‌ها به‌زودی در همین سایت منتشر می‌شود.