جلسه 290 موسسه پژوهشی فهیم با موضوع چالش های فقه رایج از منظر آیت الله مطهری

 جلسه 290 موسسه پژوهشی فهیم با موضوع چالش های فقه رایج از منظر آیت الله مطهری و با ارائه بحث توسط استاد محمد سروش محلاتی برگزار گردید

ایشان در ابتدا فرمودند : افراد زیادی هستند که در قرن اخیر به فقه امامیه ایراد و اشکال گرفته‌اند؛ نه‌تنها به برخی فتاوا بلکه اشکالات مبنایی ولی در میان همه این آسیب‌شناسی‌ها تنها یک نفر را سراغ داریم که خودش فقیه است و در عین حال وارد این مباحث چالش‌برانگیز شده و او کسی جز شهید مطهری نیست.
وی افزود: از بیرون نیز کسانی بوده‌اند که اشکالاتی مطرح کرده ولی چون به مبانی فقهی آشنا نبودند اشکالات عمیقی وارد نکرده‌اند؛ لذا با این گستردگی که ایشان به این بحث پرداخته، در امثال شهید صدر و موسی صدر هم نمی‌توانیم این مباحث را بیابیم.
سروش محلاتی به نمونه‌هایی از چالش‌های فقه رایج در بحث حقوق زن اشاره کرد و گفت: افراط در اجازه زن برای خروج از خانه، منع زن در فتوا و حتی دخالت در حکومت، نکاح صغیر، مسجد المرء بیتها که با سیره و روش پیامبر سازگار نیست، مسائل فسخ نکاح و عدم تفسیر درست مشورت با زن و تحقیر زن از نظر قوای عقلی و اینکه زن، قدرت فکری و عقلی ندارد و یا ضعیف است نمونه‌هایی است که مرحوم مطهری به آن پرداخته است.

این استاد و محقق حوزه علمیه عنوان کرد: بیان این زوایه نگاه، تفاوت فتوای یک فقیه با فقیه دیگر از نوع اختلافاتی که در حاشیه عروة است، نیست بلکه ایشان فقه رایج را به چالش کشیده است و اعتراضات جدی و اصولی و مبنایی در این زمینه دارد.
سروش محلاتی با اشاره به مسئله عدالت تصریح کرد: آیا در فقه رایج ما یعنی در فتاوایی که نوعا از فقها در اختیار ما هست، عدالت در جایگاه خود قرار دارد و آیا اگر فتاوا با این مصداق سنجیده شود از نصاب لازم برخوردار است؟ آیا کسی که از بیرون این فتاوا در نظامات مختلف اجتماعی و سیاسی می‌نگرد، می‌تواند داوری عادلانه نسبت به احکام داشته باشد؟ یکی از نگرانی‌های مطهری این است که قسمت‌هایی از فقه ما با عدالت زاویه پیدا کرده است.
این استاد حوزه با بیان اینکه در قرآن کریم عدالت و ظلم مستقیما بیان شده است اظهار کرد: شهید مطهری با اشاره به آیه مورد استناد در بحث چند همسری «وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَى فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَلَّا تَعُولُوا»(نساء/۴)؛ این مسئله را مطرح فرموده است که افراد زیادی از ما می‌پرسند که ما خوف از مرض در ماه رمضان داریم و غالبا حکم بر عدم گرفتن روزه است ولی چرا در اینجا که خداوند با صراحت خوف از عدالت را مطرح کرده این خوف را نادیده می‌گیریم؟.
وی افزود: ایشان معتقد است من ندیده‌ام کسی از من بپرسد که من خوف از رعایت عدالت دارم و به همین دلیل از تعدد زوجات بپرهیزد ولی از بس خوف از ماه رمضان و بیماری را گفته‌ایم که مردم نسبت به آن حساس شده‌اند؛ ایشان همچنین در مورد ربا آورده که اگر روایتی بر جواز حیله هم وجود داشت چرا آن را با متن صریح قرآن نسنجیم که ربا را حرام کرده و از طرفی حیله، ظلم را از بین نمی‌برد و از سوی سوم امام خمینی نیز مسئله حیله را نپذیرفته‌اند و البته سخنان شهید مطهری هم قبل از بیان امام است.
سروش محلاتی با بیان اینکه اصل رعایت عدالت در میان همسران براساس قرآن کریم واجب است عنوان کرد: توجیه فقهای ما در این زمینه قابل بحث است؛ می‌گویند اگر کسی دو همسر دارد و مثلا سه شب نزد یکی و یک شب سراغ دیگری می‌رود عادلانه است چون دو شب دیگر در اختیار خود این فرد است و می‌تواند انتخاب کند.
وی افزود: شهید مطهری بعد از اینکه بحث محدودیت چندهمسری و شرط عدالت را در نظام حقوقی اسلام در مورد زن بیان فرمود آورده است که برخی نحله‌های فقهی، حق زن را طوری توجیه کرده‌اند که با تبعیض سازگار است و متاسفانه نام آن را عدالت هم می‌گذارند البته ایشان این مطلب را باز نفرموده است که چگونه ممکن است سه شب در نزد یک همسر بودن با یک برابر باشد؛ ایشان تاکید فرموده که به نظر من این نظر بر خلاف قرآن است و در نادرستی این مسئله نباید تردید کرد.

سروش محلاتی عنوان کرد: فقه رایج ما می‌گوید مرد می تواند یک زن را به نفقه ترجیح دهد و دیگران را به حداقل واجبات نفقه کفایت کند یا اگر کمتر از چهار زن دارد می‌تواند یکی را در بیتوته بر دیگران ترجیح دهد و مساوات در این مسئله شرط نیست در حالی که شهید مطهری این مسائل را خلاف عدالت می‌داند؛ بنابراین حداقل در مسائلی که خدا در قرآن ما را موظف با رعایت عدالت دانسته است تکلیف روشن است زیرا مبنا در اینجا قرآن است.
سروش محلاتی ادامه داد: عدالت از منظر مرحوم مطهری یک فرع در کنار احکام فرعی دیگر نیست؛ عدالت یک مبنا و اساس برای احکام است و باید حضورش در همه شاخ و برگ فقه دیده شود؛ البته بحث عدالت در حوزه علمیه در دهه‌های اخیر به صورت جدی مطرح است ولی میان عدالت مدنظر مطهری با عدالت مطرح در حوزه فعلی فرق است و فاصله زیادی هم وجود دارد حتی از نظر کسانی که مدافع هستند.
عدالت رایج در حوزه و تفاوت آن با دیدگاه مطهری
وی افزود: عدالتی که الان از آن دفاع می‌شود حداکثر، عدالتی است که مبنای آن ظواهر قرآن است و ثانیا یک امر عرفی است در حالی که چیزی که مطهری مطرح کرده مبنای عقلی دارد و نه نقلی و عرفی و فلسفه حقوقی و اجتماعی دارد و از سنخ استدلالات نیست و بر ملازمه عقل و شرع تاکید دارد.
سروش محلاتی تصریح کرد: از دید شهید مطهری، طبیعت، آیت‌الله است و ما مبنایی به نام حجیت عقل داشته‌ایم ولی انحرافی در فقه ما رخ داد که ما این مبنا را کم کم از دست داده‌ایم و به آن استنادی نمی‌شود و صرفا به نصوص بسنده کرده‌ایم و نتیجه این شد که فقه در دایره این نصوص باقی مانده و اما کسانی که مبنای عقلی حقوق را مورد اعتنا قرار دادند فقه و حقوق آنان جلو رفت و فلسفه اجتماعی مدونی پیدا کردند ولی ما دچار مشکلاتی شدیم؛ ایشان همچنین حرف عجیب و غریبی زده و فرموده است که غربی‌ها این مبنا را که مبنای ما بود گرفتند و جلو رفتند و ما این مبنا را از دست دادیم.
این استاد حوزه بیان کرد: از دید شهید مطهری بسیاری از پیشرفت‌های غرب به علت اهمیت به مبنای عقل بوده است؛ ایشان گلایه دارد که ما می‌خواهیم فقهی بنا کنیم که جای عدل  در آن معلوم نیست و همین مسئله سبب شد تا فلسفه فقه و حقوق رشد نکرد و فقهی غیرمتناسب با سایر اصول اسلام پیش آمد.

وی با بیان اینکه این بیانات، نقد یک فتوا نیست اظهار کرد: حیف که ایشان شهید شد و مباحث وی هم به حاشیه رفت و این سخنان در حوزه ما ناشناخته است؛ البته عیبی نیست کسانی ایراد بگیرند و نقد علمی بکنند ولی آیا این سخنان و نظریات در حوزه علمیه مطرح شده تا مورد نقد قرار بگیرد؟.
سروش محلاتی تصریح کرد: شهید مطهری فرموده است اگر حریت و آزادی فکر، باقی مانده بود و موضوع تفوق اصحاب سنت بر اهل عدل پیش نمی‌آمد و بر شیعه مصیبت اخباری‌گری نرسیده بود و ما حالا فلسفه اجتماعی مدونی داشتیم و فقه بر این مبنا بنا بود و دچار تضادهای کنونی و این چالش ها نبودیم البته ایشان به شدت از اصول و مبانی و منابع فقه دفاع کرده است.
وی تاکید کرد:  ایشان همچنین از روش اجتهاد پویا در شیعه دفاع کرده است ولی اینکه از این روش به درستی در همه جا استفاده کرده‌ایم و ظرفیت فقه ما همین است که الان در آراء فقها وجود دارد مورد قبول ایشان نیست و اعتراضات زیادی نسبت به این مسئله دارد.
این استاد و محقق برجسته حوزه علمیه بیان کرد: البته آراء شهید مطهری، وحی منزل نیست و نمی‌گویم قابل تردید نیست ولی ایشان با قدرت فکری بالا که مورد تمجید امام خمینی و علامه طباطبایی و مرحوم فلسفی قرار گرفته است بحر مواج علم بوده است؛ ایشان انسان عادی در مباحث اسلامی نیست و مطالب وی حاصل یک عمر درس و بحث علمی است.
این استاد حوزه بیان کرد: از دید وی، عدالت یعنی اینکه همه مردم می‌توانند حق بالقوه خود را در زمین به بالفعل برسانند؛ لذا ایشان به عدالت طبیعی معتقد است، ایت الله مطهری عدالت را از مبانی کلامی آغاز می‌کند و گله دارد که چرا این نوع عدالت در فقه تسری نیافته است.
وی افزود: مخالفان این دیدگاه هم کسانی هستند که عدالت را با تعریف کلامی قبول ندارند و توجیهات آنان این است که خداوند مالک علی الاطلاق است و کسی که مالک علی الاطلاق است برای تصرف او در ملکش محدودیتی ندارد و هر کاری که انجام دهد مجاز است لذا تقسیم‌بندی عدل و ظلم، موضوعا منتفی است.
سروش محلاتی با بیان اینکه شهید مطهری معتقد است که خداوند تشریع متناسب با تکوین و عالم خلقت قرار داده و تضاد نمی‌تواند میان این دو رخ دهد اظهار کرد: بحثی که مطهری در حقوق طبیعی مطرح فرموده ممکن است کفرآمیز تلقی شود در حالی که مطهری نه اینکه رابطه حقوق را با خدا ندیده است بلکه معتقد است خداوند با قلم تکوین و خلقت، حقوق او را هم مشخص کرده همان طور که وقتی طفلی را آفرید شیر او را هم  عنایت فرموده است.

 جلسه 290 موسسه پژوهشی فهیم با موضوع چالش های فقه رایج از منظر آیت الله مطهری و با ارائه بحث توسط استاد محمد سروش محلاتی برگزار گردید ایشان در ابتدا فرمودند : افراد زیادی هستند که در قرن اخیر به فقه امامیه ایراد و اشکال گرفته‌اند؛ نه‌تنها به برخی فتاوا بلکه اشکالات مبنایی ولی در میان همه این آسیب‌شناسی‌ها تنها یک نفر را سراغ داریم که خودش فقیه است و در عین حال وارد این مباحث چالش‌برانگیز شده و او کسی جز شهید مطهری نیست.
وی افزود: از بیرون نیز کسانی بوده‌اند که اشکالاتی مطرح کرده ولی چون به مبانی فقهی آشنا نبودند اشکالات عمیقی وارد نکرده‌اند؛ لذا با این گستردگی که ایشان به این بحث پرداخته، در امثال شهید صدر و موسی صدر هم نمی‌توانیم این مباحث را بیابیم.
سروش محلاتی به نمونه‌هایی از چالش‌های فقه رایج در بحث حقوق زن اشاره کرد و گفت: افراط در اجازه زن برای خروج از خانه، منع زن در فتوا و حتی دخالت در حکومت، نکاح صغیر، مسجد المرء بیتها که با سیره و روش پیامبر سازگار نیست، مسائل فسخ نکاح و عدم تفسیر درست مشورت با زن و تحقیر زن از نظر قوای عقلی و اینکه زن، قدرت فکری و عقلی ندارد و یا ضعیف است نمونه‌هایی است که مرحوم مطهری به آن پرداخته است.

این استاد و محقق حوزه علمیه عنوان کرد: بیان این زوایه نگاه، تفاوت فتوای یک فقیه با فقیه دیگر از نوع اختلافاتی که در حاشیه عروة است، نیست بلکه ایشان فقه رایج را به چالش کشیده است و اعتراضات جدی و اصولی و مبنایی در این زمینه دارد.
سروش محلاتی با اشاره به مسئله عدالت تصریح کرد: آیا در فقه رایج ما یعنی در فتاوایی که نوعا از فقها در اختیار ما هست، عدالت در جایگاه خود قرار دارد و آیا اگر فتاوا با این مصداق سنجیده شود از نصاب لازم برخوردار است؟ آیا کسی که از بیرون این فتاوا در نظامات مختلف اجتماعی و سیاسی می‌نگرد، می‌تواند داوری عادلانه نسبت به احکام داشته باشد؟ یکی از نگرانی‌های مطهری این است که قسمت‌هایی از فقه ما با عدالت زاویه پیدا کرده است.
این استاد حوزه با بیان اینکه در قرآن کریم عدالت و ظلم مستقیما بیان شده است اظهار کرد: شهید مطهری با اشاره به آیه مورد استناد در بحث چند همسری «وَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِي الْيَتَامَى فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ذَلِكَ أَدْنَى أَلَّا تَعُولُوا»(نساء/۴)؛ این مسئله را مطرح فرموده است که افراد زیادی از ما می‌پرسند که ما خوف از مرض در ماه رمضان داریم و غالبا حکم بر عدم گرفتن روزه است ولی چرا در اینجا که خداوند با صراحت خوف از عدالت را مطرح کرده این خوف را نادیده می‌گیریم؟.
وی افزود: ایشان معتقد است من ندیده‌ام کسی از من بپرسد که من خوف از رعایت عدالت دارم و به همین دلیل از تعدد زوجات بپرهیزد ولی از بس خوف از ماه رمضان و بیماری را گفته‌ایم که مردم نسبت به آن حساس شده‌اند؛ ایشان همچنین در مورد ربا آورده که اگر روایتی بر جواز حیله هم وجود داشت چرا آن را با متن صریح قرآن نسنجیم که ربا را حرام کرده و از طرفی حیله، ظلم را از بین نمی‌برد و از سوی سوم امام خمینی نیز مسئله حیله را نپذیرفته‌اند و البته سخنان شهید مطهری هم قبل از بیان امام است.
سروش محلاتی با بیان اینکه اصل رعایت عدالت در میان همسران براساس قرآن کریم واجب است عنوان کرد: توجیه فقهای ما در این زمینه قابل بحث است؛ می‌گویند اگر کسی دو همسر دارد و مثلا سه شب نزد یکی و یک شب سراغ دیگری می‌رود عادلانه است چون دو شب دیگر در اختیار خود این فرد است و می‌تواند انتخاب کند.
وی افزود: شهید مطهری بعد از اینکه بحث محدودیت چندهمسری و شرط عدالت را در نظام حقوقی اسلام در مورد زن بیان فرمود آورده است که برخی نحله‌های فقهی، حق زن را طوری توجیه کرده‌اند که با تبعیض سازگار است و متاسفانه نام آن را عدالت هم می‌گذارند البته ایشان این مطلب را باز نفرموده است که چگونه ممکن است سه شب در نزد یک همسر بودن با یک برابر باشد؛ ایشان تاکید فرموده که به نظر من این نظر بر خلاف قرآن است و در نادرستی این مسئله نباید تردید کرد.
سروش محلاتی عنوان کرد: فقه رایج ما می‌گوید مرد می تواند یک زن را به نفقه ترجیح دهد و دیگران را به حداقل واجبات نفقه کفایت کند یا اگر کمتر از چهار زن دارد می‌تواند یکی را در بیتوته بر دیگران ترجیح دهد و مساوات در این مسئله شرط نیست در حالی که شهید مطهری این مسائل را خلاف عدالت می‌داند؛ بنابراین حداقل در مسائلی که خدا در قرآن ما را موظف با رعایت عدالت دانسته است تکلیف روشن است زیرا مبنا در اینجا قرآن است.
سروش محلاتی ادامه داد: عدالت از منظر مرحوم مطهری یک فرع در کنار احکام فرعی دیگر نیست؛ عدالت یک مبنا و اساس برای احکام است و باید حضورش در همه شاخ و برگ فقه دیده شود؛ البته بحث عدالت در حوزه علمیه در دهه‌های اخیر به صورت جدی مطرح است ولی میان عدالت مدنظر مطهری با عدالت مطرح در حوزه فعلی فرق است و فاصله زیادی هم وجود دارد حتی از نظر کسانی که مدافع هستند.
عدالت رایج در حوزه و تفاوت آن با دیدگاه مطهری
وی افزود: عدالتی که الان از آن دفاع می‌شود حداکثر، عدالتی است که مبنای آن ظواهر قرآن است و ثانیا یک امر عرفی است در حالی که چیزی که مطهری مطرح کرده مبنای عقلی دارد و نه نقلی و عرفی و فلسفه حقوقی و اجتماعی دارد و از سنخ استدلالات نیست و بر ملازمه عقل و شرع تاکید دارد.
سروش محلاتی تصریح کرد: از دید شهید مطهری، طبیعت، آیت‌الله است و ما مبنایی به نام حجیت عقل داشته‌ایم ولی انحرافی در فقه ما رخ داد که ما این مبنا را کم کم از دست داده‌ایم و به آن استنادی نمی‌شود و صرفا به نصوص بسنده کرده‌ایم و نتیجه این شد که فقه در دایره این نصوص باقی مانده و اما کسانی که مبنای عقلی حقوق را مورد اعتنا قرار دادند فقه و حقوق آنان جلو رفت و فلسفه اجتماعی مدونی پیدا کردند ولی ما دچار مشکلاتی شدیم؛ ایشان همچنین حرف عجیب و غریبی زده و فرموده است که غربی‌ها این مبنا را که مبنای ما بود گرفتند و جلو رفتند و ما این مبنا را از دست دادیم.
این استاد حوزه بیان کرد: از دید شهید مطهری بسیاری از پیشرفت‌های غرب به علت اهمیت به مبنای عقل بوده است؛ ایشان گلایه دارد که ما می‌خواهیم فقهی بنا کنیم که جای عدل  در آن معلوم نیست و همین مسئله سبب شد تا فلسفه فقه و حقوق رشد نکرد و فقهی غیرمتناسب با سایر اصول اسلام پیش آمد.
وی با بیان اینکه این بیانات، نقد یک فتوا نیست اظهار کرد: حیف که ایشان شهید شد و مباحث وی هم به حاشیه رفت و این سخنان در حوزه ما ناشناخته است؛ البته عیبی نیست کسانی ایراد بگیرند و نقد علمی بکنند ولی آیا این سخنان و نظریات در حوزه علمیه مطرح شده تا مورد نقد قرار بگیرد؟.
سروش محلاتی تصریح کرد: شهید مطهری فرموده است اگر حریت و آزادی فکر، باقی مانده بود و موضوع تفوق اصحاب سنت بر اهل عدل پیش نمی‌آمد و بر شیعه مصیبت اخباری‌گری نرسیده بود و ما حالا فلسفه اجتماعی مدونی داشتیم و فقه بر این مبنا بنا بود و دچار تضادهای کنونی و این چالش ها نبودیم البته ایشان به شدت از اصول و مبانی و منابع فقه دفاع کرده است.
وی تاکید کرد:  ایشان همچنین از روش اجتهاد پویا در شیعه دفاع کرده است ولی اینکه از این روش به درستی در همه جا استفاده کرده‌ایم و ظرفیت فقه ما همین است که الان در آراء فقها وجود دارد مورد قبول ایشان نیست و اعتراضات زیادی نسبت به این مسئله دارد.
این استاد و محقق برجسته حوزه علمیه بیان کرد: البته آراء شهید مطهری، وحی منزل نیست و نمی‌گویم قابل تردید نیست ولی ایشان با قدرت فکری بالا که مورد تمجید امام خمینی و علامه طباطبایی و مرحوم فلسفی قرار گرفته است بحر مواج علم بوده است؛ ایشان انسان عادی در مباحث اسلامی نیست و مطالب وی حاصل یک عمر درس و بحث علمی است.
این استاد حوزه بیان کرد: از دید وی، عدالت یعنی اینکه همه مردم می‌توانند حق بالقوه خود را در زمین به بالفعل برسانند؛ لذا ایشان به عدالت طبیعی معتقد است، ایت الله مطهری عدالت را از مبانی کلامی آغاز می‌کند و گله دارد که چرا این نوع عدالت در فقه تسری نیافته است.
وی افزود: مخالفان این دیدگاه هم کسانی هستند که عدالت را با تعریف کلامی قبول ندارند و توجیهات آنان این است که خداوند مالک علی الاطلاق است و کسی که مالک علی الاطلاق است برای تصرف او در ملکش محدودیتی ندارد و هر کاری که انجام دهد مجاز است لذا تقسیم‌بندی عدل و ظلم، موضوعا منتفی است.
سروش محلاتی با بیان اینکه شهید مطهری معتقد است که خداوند تشریع متناسب با تکوین و عالم خلقت قرار داده و تضاد نمی‌تواند میان این دو رخ دهد اظهار کرد: بحثی که مطهری در حقوق طبیعی مطرح فرموده ممکن است کفرآمیز تلقی شود در حالی که مطهری نه اینکه رابطه حقوق را با خدا ندیده است بلکه معتقد است خداوند با قلم تکوین و خلقت، حقوق او را هم مشخص کرده همان طور که وقتی طفلی را آفرید شیر او را هم  عنایت فرموده است.