جلسه اول از تحلیل آیات جهادی قرآن کریم

به گزارش خبرنگار موسسه فهیم حجت‌الاسلام والمسلمین کاظم قاضی‌زاده، رئیس موسسه پژوهشی ـ فرهنگی فهیم و استاد حوزه علمیه در اولین جلسه از سلسله جلسات تحلیل آیات جهادی قرآن کریم در این موسسه به آراء مختلف در مورد بحث جهاد ابتدایی و دفاعی اشاره کرد و گفت: برخی معتقدند که می‌توانیم جهاد ابتدایی علیه غیرمسلمین داشته باشیم که در این صورت یا اسلام را خواهند پذیرفت و اگر نپذیرفتند باید جزیه بدهند و اگر هیچ‌کدام را نپذیرند باید کشته شوند.

وی افزود: گروه دوم معتقدند که در قرآن هر چیزی مطرح شده تماما جهاد دفاعی است و چیزی با عنوان جهاد ابتدایی نداریم و آیات غالبا در مواجهه کسانی است که پیامبر(ص) در صدر اسلام با آنان جنگ می‌کرده است که شامل کفار و منافقان آن دوره می‌شود.

رئیس موسسه فهیم بیان کرد: برخی هم جهاد ابتدایی را پذیرفته‌اند ولی در نهایت آن را به نحوی در قالب جهاد دفاعی تفسیر کرده‌اند؛ بنابراین دفاع کلی از جهاد ابتدایی، پذیرفتن اینکه ما جهاد ابتدایی نداریم و همه آیات قرآن، جهاد دفاعی است و اینکه ما جهاد ابتدایی را با قیودی می‌پذیریم ولی نام آن را جهاد دفاعی می‌نامیم سه دیدگاه مطرح در این عرصه است.

قاضی‌زاده به عنوان نمونه به یکی از دیدگاه‌های معاصرین در این عرصه اشاره کرد و افزود: از جمله آیت‌الله العظمی مکارم شیرازی جهاد ابتدایی را به صورت مطلق می‌پذیرند و معتقدند که اسلام، آزادی عقیده را قبول دارد ولی این مسئله منافاتی با جهاد ابتدایی در خصوص مشرکان ندارد، اگرچه ایشان در مواجهه با اهل کتاب به مماشات و پرداخت جزیه در صورت نپذیرفتن اسلام، قائل هستند.

استاد فقه و حقوق حوزه علمیه بیان کرد: گروه دیگری از فقها هستند که به طور کلی جهاد ابتدایی را نفی می‌کنند که مرحوم نعمت‌الله صالحی نجف‌آبادی در زمره این افراد است؛ وی در کتاب جهاد در اسلام معتقد است که جهاد ابتدایی نداریم و آیات قرآن اشاره به جهاد، مطلق نیست.

رئیس موسسه پژوهشی فرهنگی فهیم عنوان کرد: کسانی که معتقد به جهاد ابتدایی هستند ولی همان را به نوعی به جهاد دفاعی برمی‌گرداند، گروه دیگری از مجتهدین محسوب می‌شوند، مانند مرحوم شهید مطهری که جهاد رفع شرک و بت‌پرستی را می‌پذیرند ولی آن را این طور تبیین می‌کنند که ما وقتی جهاد ابتدایی داریم به دنبال این هستیم که موانع را برای علاقه‌مندان به شنیدن حرف حق برداریم.

قاضی‌زاده عنوان کرد: به تعبیر ایشان دولت‌های کفرپیشه موانعی برای شنیدن حرف حق از سوی مردم معمولی ایجاد کرده‌اند و اجازه نمی‌دهند که مردم به سوی حرف حق کشیده شوند؛ لذا ما با دولت‌های ستم پیشه‌ای که مانع رسیدن حرف حق به مردم می‌شوند و به همین دلیل آنان را در گمراهی قرار  داده‌اند می‌جنگیم و در واقع از فطرت پاک انسانی کسانی که در این کشورها به گروگان رفته‌اند دفاع می‌کنیم.

قاضی زاده با اشاره به دیدگاه کسانی مانند مرحوم شهید مطهری که راه میانه برگزیده و جهاد ابتدایی را به صورت ضمنی پذیرفته و در عین حال آن را به جهاد دفاعی تفسیر می‌کنند، عنوان کرد: علت این مسئله تا حدی می‌تواند مربوط به این کار باشد که ایشان در دوره خود در مواجهه با کسانی بوده است که تلاش می ‌کردند تا برخی احکام اسلامی را زیر سؤال برده و هجمه علیه آن ایجاد کنند که ما امروز نیز به نحوی در فضای مجازی و برخی کتب با این مسئله روبرو هستیم.

رئیس موسسه فهیم بیان کرد: امروز هم نسبت به برخی احکام اسلامی هجمه‌هایی می‌شود و آن را غیرعقلانی تعبیر می‌کنند و به دنبال آن، دفاع کلامی از احکام شرعی نیز از سوی برخی متفکران عنوان می‌شود و مرحوم مطهری نیز در دوره خویش با این مسئله مواجه بوده است و به دفاع کلامی پرداخته است.

وی عنوان کرد: مرحوم صاحب جواهر، قتال کفار به صورت ابتدایی را واجب می‌داند و آیه ۲۶۱ سوره بقره «كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِتَالُ وَهُوَ كُرْهٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئًا وَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَعَسَى أَنْ تُحِبُّوا شَيْئًا وَهُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ؛ بر شما كارزار واجب شده است در حالى كه براى شما ناگوار است و بسا چيزى را خوش نمى‌داريد و آن براى شما خوب است و بسا چيزى را دوست مى‌داريد و آن براى شما بد است و خدا مى‏‌داند و شما نمی‌دانید» را مستند این سخن خود می‌داند در صورتی که ظاهرا این آیه چنین مفادی ندارد؛ ایشان معتقد است در کنار جهاد ابتدایی کسی که اهل بغی باشد و به مسلمین حمله کند هم مشمول جهاد خواهند بود و باید با او بجنگیم.

قاضی‌زاده بیان کرد: مرحوم کاشف الغطاء نیز اقسام جهاد را شامل ۵ قسم می‌داند؛ اولین قسم آن را جهاد برای حفظ کشور اسلامی می‌دانند؛ وی نوع دوم جهاد را جهاد برای دفع انسان‌های شروری که می‌خواهند به مال و ناموس دیگران تجاوز کنند می‌دانند.

رئیس موسسه فهیم ادامه داد: سومین نوع جهاد را ایشان جهاد برای حمایت از گروهی از مسلمین در مقابل کفار می‌دانند؛ چهارمین نوع نیز جهاد علیه کسانی است که بر سرزمینی از مسلمین مسلط شده‌اند و ما می‌خواهیم آنان را بیرون کنیم که به نظر بنده این چهار مورد همه جهاد دفاعی است و پنجمین مورد نیز جهاد  با کفر و جهاد عقیدتی است؛ ایشان این نوع را صرفا مخصوص دوره حضور می‌داند و در غیبت برای آن شانی قائل نیست.

قاضی‌زاده تصریح کرد: مرحوم شهید ثانی نیز در کتاب لمعه می‌گوید جهاد ابتدایی علیه مشرکین، جهاد علیه کسی که قصد دارد حریم و ناموس دیگران را مورد تعرض قرار دهد؛ جهاد اسیری که گرفتار مشرکان شده و جهاد در مقابل باغیان و شورشی‌ها اقسام مختلف جهاد است که انواع دیگری را هم مورد بحث قرار داده است.

وی افزود: سیدصادق روحانی نیز جهاد با نفس اماره و جهاد اکبر را به اقسام جهاد اضافه کرده و جهاد با دشمن، با مشرکان، کفار و کفار صاحب کتاب مثل مسیحیان و یهودیان، حکام جور، منافقان و ظالمان و ... را از اقسام آن می‌داند.

رئیس موسسه فهیم تصریح کرد: آیت‌الله العظمی مکارم هم جهاد را به ۴ دسته تقسیم کرده است؛ یکی جهاد برای خاموشی فتنه است که ایشان از آن با عنوان جهاد آزادی‌بخش ابتدایی نام می‌برد؛ دیگری جهاد دفاعی است؛ سوم جهاد برای حمایت از مظلومان، مستضعفان و دیگری نیز جهاد برای محو شرک و بت‌پرستی است.

وی در تقسیم‌بندی از اقسام جهاد عنوان کرد: اولین قسم جهاد با غیرمسلمین برای پذیرش عقیده است؛ اگر این غیرمسلمین موحد باشند می‌توانند بر دین خود باقی باشند ولی باید جزیه بدهند؛ بخش دیگر ملحد هستند و این‌ها چاره‌ای ندارند و یا باید اسلام را بپذیرند و یا باید با آنان قتال و جنگ شود؛ البته بودن این نوع از جهاد و اینکه در دوره معصوم است و یا نه و آیا اینکه برای مقابله با دولت‌های مستکبر است و یا اینکه برای افراد نیز جاری است محل اختلاف میان فقها بوده و هست.

قاضی‌زاده بیان کرد: بخش دوم نیز جهاد آزادی‌بخش مسلمین از دست دشمنان است که مستند آن نیز آیه شریفه ۷۵ سوره مبارکه نساء «وَمَا لَكُمْ لَا تُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمُسْتَضْعَفِينَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ الَّذِينَ يَقُولُونَ رَبَّنَا أَخْرِجْنَا مِنْ هَذِهِ الْقَرْيَةِ الظَّالِمِ أَهْلُهَا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ وَلِيًّا وَاجْعَلْ لَنَا مِنْ لَدُنْكَ نَصِيرًا» است که برای حفظ سرزمین دیگران صورت می‌گیرد.

این استاد حوزه، جهاد دفاعی در برابر هجوم عمومی و خصوصی دشمنان به شخص یا ناموس افراد را نوع دیگری از جهاد برشمرد و اظهار کرد: در این فرض اگر دشمن و یا فردی به فرد دیگری و یا ناموس او تعرض کند اگر آن فرد، در مقابل او بایستد و از مال و ناموس و جانش دفاع کند مقام شهید را خواهد داشت؛ یعنی دفاع یک نفر از مال و یا ناموس و خانه خود در درجه والایی از اهمیت قرار داد و حتی طوری است که اگر فرد احتمال عقلی مبنی بر عدم پیروزی بر خصم بدهد ولی با مقاومت تلاش کند که دشمن بر مال او مسلط نشود باز هم حق این نوع جهاد برای او محفوظ است؛ همچنین نوع چهارم دفاع در برابر باغیان و شورشیان علیه حکومت است.

رئیس موسسه فهیم ادامه داد: آیات ۱۹۰ تا ۱۹۵ سوره مبارکه بقره «وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ» تا «وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ» اولین آیاتی است که در باب جهاد در قرآن آمده و به تعبیر علامه طباطبایی همراه با یکدیگر نازل شده است؛ این آیات مدنی است و از ظاهر آن بر می‌آید که جزء اولین‌های آیات جهاد است.

قاضی‌زاده عنوان کرد: دو واژه در این آیات مورد بحث زیاد است که مشمول چه نوع جهادی است؛ یکی تعبیر «وَقَاتِلُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَكُمْ» است که جهاد دفاعی است و اختلافی در آن نیست ولی تعبیر «وَقَاتِلُوهُمْ حَتَّى لَا تَكُونَ فِتْنَةٌ» مورد بحث است که برخی آن را جزء آیات جهاد ابتدایی دانسته‌اند.

این استاد حوزه علمیه اظهار کرد: یکی از شعارهای ما جنگ، جنگ تا رفع فتنه از کل عالم بود که فتنه را هم بسیاری از مفسران رفع شرک دانسته‌اند و این شعار ماخوذ از نوعی تحلیل از همین آیه شریفه بود.