مبانی و محدوده حجاب شرعی

گزارش نشست "مبانی و محدوده حجاب شرعی"
شامگاه شنبه 23 اسفند ماه 96 در موسسه پژوهشی فرهنگی فهیم برگزار گردید:
جلسه مناظره علمی با موضوع "مبانی و محدوده حجاب شرعی"
288 مین جلسه نظریه پردازی موسسه پژوهشی فرهنگی فهیم
با حضور اساتید: امیرحسین ترکاشوند و حجت الاسلام دکتر حسین سوزنچی 

و با حضور اندیشوران ، فضلا ،  طلاب و دانشجویان

در آغاز استاد کاظم قاضی زاده رئیس موسسه فهیم به ویژگی نظریه پردازی در موسسه فهیم پرداخت و گفت: برگزاری مناظره های علمی در موضوعات جدید و مسائل مستحدث از اهداف موسسه فهیم است که با حضور گرایش های مختلف فکری و سیاسی در طول سالیان گذشته برگزار شده است و این جلسه 288 مین جلسه از جلسات نظریه پردازی موسسه است.

وی تأکید کرد که این مناظره صرفا بحث علمی  است و محل ابراز فتوا نیست و مردم در اعمال شرعی خود طبیعتا از مراجع عظام تقلید و از فتاوای آنان تبعیت می کنند. 
وی افزود اگر چه در باره حجاب بحث های متفاوتی قابل طرح است ، اما با توجه به دیدگاه های پذیرفته شده مهمانان و جمع حاضر بحث در باره اصل حجاب و ستر، که امری مسلم است، نمی کنیم و در دو موضوع وظیفه دولت در برابر حجاب و تحلیل قوانین جمهوری اسلامی هم بحثی در این جلسه نمی کنیم . محور بحث بطور مشخص در باره "مبانی و محدوده حجاب شرعی" از منظر مباحث نظری دینی است.
ایشان در پایان از حضور عزیزانی که از راه های دور برای استماع مناظره آمده بودند تشکر کرد. 
در آغاز مناظره علمی دکتر حسین سوزنچی دانشیار دانشگاه باقرالعلوم با اشاره به نظرات ترکاشوند در کتاب محدوده حجاب شرعی در عصر پیامبر به ایراد سخن پرداخت.
وی گفت: محور اساسی کتاب آقای ترکاشوند این است که با تصویر وضعیت زندگی عرب در جاهلیت برهنگی و ندوخته بودن لباس یک امر شایعی بوده است و بر این اساس، امکان ندارد پیامبر ص حکم حجاب در این حد و اندازه‌ای که ما امروزه می‌شناسیم وضع کرده باشد. وی این را شالوده اصلی کتاب و تمام دیدگاه هایی که در تفسیر آیات و احادیث به کار گرفته شده، دانست و مدعی شد که این تصویری که آقای ترکاشوند ارائه داده، تصویر درستی نیست و برای رد این تصویر دو دلیل آورد. اول اینکه بیان کرد که تحقیق آقای ترکاشوند واقعیات تاریخی فراوانی را نادیده گرفته است.

 همه مورخان و مردم‌شناسان اثبات کرده‌اند که در جوامع بشری هیچ قومی وجود نداشته‌اند که برهنگی کامل در آنها پدیده رایجی باشد. همچنین شواهد تاریخی فراوانی نشان می‌دهد درباره وضعیت مردم عرب اغراق شده است. وجود بیش از 70 کلمه برای انواع لباس نشان می‌دهد که دوخته بودن لباس امری رایج بوده، اینکه مهمترین شغل اهالی مکه تجارت بوده و در شاهراه تمدنیِ‌ آن روز بوده‌اند، این احتمال که آنها لباس‌های آنها صرفا در حد یک تکه پارچه باشد را دور از ذهن می‌سازد. علاوه بر این چگونه ممکن است چنین تحریفی در تاریخ 1400 ساله رخ داده باشد در حالی که شیعه و سنی، علیرغم این همه اختلاف در جزییات احکام، در واجب بودن پوشش تمام بدن غیر از وجه و کفین و قدمین، هیچ اختلافی نداشته‌اند. آقای ترکاشوند می‌گوید این حجاب زنان در زمان پیامبر ص نبوده است و توسط عمر پدید آمد. در حالی که تا قرنها بعد از پیامبر ص، حاکمان عشرت‌طلب اموی و عباسی حکومت را به دست داشتند. آیا معقول است که چنین وضعیتی در زمان پیامبر نبوده باشد ولی این حکومتها و آخوندهای درباری آنان، هیچ اقدامی برای نشان دادن آن احادیث و رها کردن زنان از حجاب انجام ندهند؟ 

دلیل دوم آقای سوزنچی برای نپذیرفتن دیدگاه آقای ترکاشوند، این بود که برداشت ایشان از متون تاریخی ناصواب است. مثلا در نحوه استفاده از مفاهیم لغات، استفاده های ایشان غیر روشمند است و به معانی شاذ و نادری که یک لغوی در برابر دیگران آورده است بعنوان پایه استدلال هایش استناد کرده است.
در بخش دوم جلسه  امیرحسین ترکاشوند،مولف کتاب حجاب شرعی در عصر پیامبر ،گفت: تاکید اصلی در حجاب از نظر فقها، عدم مفسده است.

وی افزود: اساسا حجاب به نوعی ریشه در فطرت انسان نیز دارد که می‌توان آن را از داستان حضرت آدم (ع) نیز فهمید که وقتی برهنه شدند در صدد برآمدند تا دامان خود را بپوشانند.

ترکاشوند بیان کرد: در عین حال، قدمای ما برای رسیدن به این اهداف و نیات خوب یعنی ستر و پوشش، از روی خیلی از موارد و مسائل خوب رد شدند و آن را لگد کردند که ابتدا غفلت از کارکرد زیبایی‌محورانه لباس بوده است.

وی ادامه داد: قرآن برای لباس چند وظیفه تعریف کرده است از جمله اینکه انسان را در برابر تابش شدید گرما و سرما محافظت کند؛ خاصیت دیگر لباس این است که عورت انسان را بپوشاند که پوشش شرعی و وظیفه اخلاقی انسان است و سومین وظیفه تعریف شده قرآن نیز با تعبیر «ریشا» بیان شده یعنی لباس مایه آراستگی، زیبایی و ارجمندی انسان است.

ایشان افزود: کارکرد جدی لباس، ایجاد آراستگی و زیبایی در فرد است؛ یعنی پوشاندن کانونی‌ترین نقطه بدن یعنی پائین تنه را و بیشتر از آن را مایه آراستگی دانسته است که این کارکرد حقیقتا در مورد مردان رعایت شده و می‌شود و خواستی قرآنی است.

او بیان کرد: اندازه حجابی که برای بانوان در حجاب ایده‌آل فقه سنتی تعریف شده، زنان دوره قاجار یعنی چادر مشکی با روبند است و نمایانی صورت نیز در دوره‌های اخیر ذکر شده است؛ آیا این نوع زیبایی و آراستگی به ضد زیبایی تبدیل نشده است؟ از طرفی، مسئله دیگری که در زیبایی زنان نادیده گرفته شده است، تمامیت زنان بود؛ رای اصلی و قطعی درباره زن این است که باید در خانه حبس شود.

وی اظهار کرد: رای تمام قدما در مورد زنان، حبس در خانه است و اساسا اجازه خروج از منزل را ندارند و در کتب یک قرن پیش این مسئله وجود دارد؛ در واقع حجاب زن همان خانه اوست و البیت جلبابها.

ترکاشوند عنوان کرد: به برکت تحولات سیاسی و استقرار نظام جمهوری اسلامی و اجرای احکام، یک به یک احکام چالشی بازخوانی و به آراء دیگری رسیده‌اند و حرف‌های دیگری بیان شده است که روند درستی هم هست، اما ما امروز تاوان نگاه تعبدی به برخی متون را می‌دهیم حتی محدودیت در رفتن به نماز جمعه و جماعت و تشییع جنازه و ... توسط قدمای ما ذکر شده است؛ در مورد اعتکاف نیز شرکت در آن را جایز می‌دانند، اما چون مقدمه آن مفسده دارد دارای اشکال می‌دانند.

وی با بیان اینکه بسیاری از قدمای ما حضور زن در نماز عیدین را هم دارای ایراد می‌دانستند و کسانی که جواز داده‌اند هم دلیل آن را طلب رزق می‌نامیدند که شاید بخت آنان باز شود عنوان کرد: سومین مسئله‌ای که در آراء قدما، له شد شخصیت مردان بود؛ اینکه دیوار ضخیمی میان زن و مرد کشیده شد تا همدیگر را نبینند، چون تحریک و دچار هیجانات جنسی می‌شوند؛ هر قدر این دایره محدود شد مردان بی‌ظرفیت‌تر و بی شخصیت‌تر می‌شوند.

ترکاشوند اظهار کرد: موضوع دیگری که در آراء قدما نادیده گرفته شد اختلاف فاحش میان حجاب زن و مرد است؛ برای زن، حجاب نزدیک به صددرصد در نظر گرفته شد؛ فقهای عامه پوشش سرتاسری را بیان می‌کنند مگر برخی از فرق و در فقهای شیعه نیز برخی صددرصدی به پوشش قائل هستند و برخی نیز وجه و کفین را بلا اشکال می‌دانند و حتی ترجیح ایشان آن است که همین مقدار نیز پوشیده شود.

در ادامه جلسه حجت‌الاسلام والمسلمین حسین سوزنچی بیان کرد: شما به جای اینکه به ذهن‌خوانی فقها بپردازید اول درستی ادعای خودتان را نشان دهید و پاسخی به اشکالات من ارائه کنید. وی تاکید کرد که ترکاشوند تمام مستحبات بیان شده در آراء فقها را تبدیل به واجب کرد و یک فضای تخیلی از دوره گذشته ارائه داد. وی به ادامه نقدهای خود به کتاب آقای ترکاشوند پرداخت و گفت فهم ایشان از احادیث به اندازه‌ای نادرست است که حدیثی می‌آورد درباره اینکه پیامبر برای حاجت و دعا کردن رو به بیت المقدس نشسته بود و این را به گونه‌ای ترجمه می‌کند که معاذالله پیامبر ص در منظر دیگران رو به بیت المقدس قضای حاجت می‌کرد.

استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ ترکاشوند که به او گفته بود کتاب من مهمترین منبع برای بحث حجاب است و شما به همین جهت به کتاب من ارجاع می دهید، گفت یکی از علل زیاد شدن حجم کتاب شما تکرار مکررات است. دکتر آذرتاش آذرنوش در مناظره قبلی  به شما گفته من اگر می‌خواستم کتاب شما را بنویسم در ۷۰ صفحه می‌نوشتم؛ دکتر پاکتچی در دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی مقاله‌ای با عنوان حجاب با 511 ارجاع و استفاده از حدود 200 منبع را در حدود ۷۰ صفحه عادی نوشته است و مقاله دیگری با عنوان «پوشاک در آموزه‌های اسلامی» با 335 ارجاع و 115 منبع؛ که اگر می‌خواست مثل آقای ترکاشوند تمام فیش‌های تحقیقاتی خود را در متن مقاله‌اش می‌آورد حجم آن از 1000 صفحه‌ای که آقای ترکاشوند نوشته بیشتر می‌شد.و اگر من سراغ این کتاب رفتم خواستم نشان دهم کتاب بی اعتبار است.

وی افزود: مهمترین مبنای بحث ایشان آن است که اکثر مردم عریان بوده‌اند، و تنها شاهد قابل قبول ایشان طواف برهنگان در حج است؛ ولی اشتباه ایشان آن است که این واقعه که یک مراسم مشرکانه و فقط در خانه خدا انجام می‌شده را به عنوان وضعیت عمومی جامعه معرفی می‌کند. وی این مراسم را شبیه عبادتگاه برهنگان در هند دانست که مراسمی آئینی بوده که غیر از رسوم عادی مردم هند است.

وی افزود: عدم رعایت اولیه ضوابط فهم متن از دیگر اشکالات ایشان است؛ ایشان از یک روایت نتیجه گرفته است که حکم حجاب برای زن مقید به آزار جنسی و  در هنگام شب و برای دستشویی رفتن است؛ و در نتیجه اگر مثلا آزار جنسی باشد اما شب نباشد یا در مسیر دستشویی رفتن نباشد، حجاب لازم نیست!

سوزنچی تصریح کرد: در مورد نماز عیدین نیز در بیان علمای ما گفته شده که باعث افزایش رزق است، ولی ایشان طلب رزق را به شوهر پیدا کردن دختران نسبت داد.

وی تاکید کرد: آیا پوشش همین چند نکته‌ای است که ایشان گفته است؟ حجاب امروز به نماد مسلمانی تبدیل شده است که در ۲۰۰ سال قبل این طور نبود؛ جامعه امروز تصویرمحور است لذا وقتی در رسانه‌های دنیا بحث از یک زن مسلمان باشد با حجاب او مدنظر است.

سورنچی بیان کرد: اگر خدا حجاب را گذاشته است مردم را به بهانه آراء فقها علیه خدا نشورانیم؛ حجاب فقهی اسلامی و قرآنی است و محدوده آن نیز در آثار همه علمای اسلامی بیان شده و سر و گردن نیز جزء آن است. 
ترکاشوند در بخش پایانی سخنانش تاکید کرد: با ضرس قاطع معتقدم که عورت بیان شده در روایات، جسد و بدن است و نه سر به بالا (گردن و سر)؛ و پوشش سر که در صدر اسلام هم وجود داشته است تشریفاتی، رسومی، عرفی بوده و ریشه شرعی و اخلاقی و جنسی نداشته است.

ترکاشوند بیان کرد: آزادی بردگان کنیز در نپوشاندن سر، معاف بودن زنان یائسه از رعایت حجاب سر و گردن، مو پریشان کردن زنان عزادار در جمع نامحرم و معاف بودن زنان ذمی و اعرابی از پوشاندن موی سر از جمله شواهدی است که در روایات مورد توجه است و می‌تواند استدلالی برای این مسئله باشد که سر و گردن جزء حجاب شرعی نیست.

ترکاشوند عنوان کرد: اگر سر و گردن جزء حجاب شرعی بود زنانی که کنیز بوده و مسلمان شدند و موظف بودند همه احکام اسلامی را اجرا کنند باید این مسئله را هم مراعات کنند؛ زنان ذمی و اهل کتاب نیز باید برای جلوگیری از مفسده اجتماعی در جامعه اسلامی چنین کاری را انجام دهند؛ بنابراین موی زن در نصوص، موضوعیت ندارد و ستر اجمالی سر، موضوعیت داشته است. 
سوزنچی در بخش پایانی و درپاسخ استدلالهای ترکاشوند گفت: آیا با این نوع استدلالات باید به بازخوانی فقه و تاریخ بپردازیم اظهار کرد: وی می‌گوید شخصیت مردان در آراء قدما زیر سؤال رفته است؛ اگر قانون گذاشتن توهین به زنان و مردان است، پس دانشگاههایی که در اروپا و آمریکا برای پوشش دانشجویان محدوده تعیین می‌کنند به شخصیت دانشجو توهین می‌کنند و سپس نام چند دانشگاه‌های غربی و برخی از قوانین آنها را خواند.

سوزنچی با بیان اینکه قانونگذاری بر اساس کسر و انکسار مصالح و مفاسد و جمع‌بندی آن‌ها است تصریح کرد: حرامی مانند دزدی را همه می‌فهمند که بد است و قانونگذار براحتی حکم حرمت را صادر می‌کند، ولی اغلب قوانین به این سادگی نیستند و بر اساس سنجش مجموعه‌ای از مصالح و مفاسد است. وی افزود قاعده‌ای در فقه هست که «هیچ عامی نیست مگر اینکه تخصیص خورده است» و این به همین جهت است که قانونگذار مجموعه‌ای از مصالح و مفاسد را در نظر گرفته و این مجموعه موجب می‌شود که گاه استثنائاتی را برای حکم خود مطرح کند.

این استاد حوزه عنوان کرد: پوشش و ستر کارکردهای متعددی دارد و برخی از این کارکردها را برشمرد: تقویت حیا و عفت، رعایت احترام و حرمت شخص، کارکردهای نمادین مانند لباس فرم، حفظ فرد از آسیبهای مادی مانند گرما و سرما و نیز از آسیبهای اجتماعی و ... . وی تاکید کرد که امروز حجاب تبدیل به نماد اجتماعی مسلمین شده و وقتی در رسانه‌های داخل و خارج می‌خواهند یک زن مسلمان را نشان دهند با همین نماد نشان می‌دهند.

سوزنچی تصریح کرد: استثنائاتی مانند پوشش بردگان، زنان یائسه و اهل کتاب و ... نیز که در سخنان ارائه‌دهنده مطرح شد تماما به شرط عدم تحریک جنسی است و مانند استثنائات در بقیه احکام شریعت است. وی تشبیه کرد که گاه استثنا کردن موجب تقویت انجام یک حکم می‌شود مانند آنکه وزارت خارجه در یک کشور تازه به دوران رسیده که همه لباس محلی می‌پوشند، بخواهد کارمندان رده بالایش را موظف به پوشیدن کت و شلوار کند و برای تقویت این حکم، بگوید تنها افراد رده پایین مجازند با لباس محلی در اداره بیایند. وی وضعیت کنیزان و دیوانگان و سایر استثنائات در جامعه آن زمان را شبیه شهروندان درجه دوم دانست که در این حکم استثناء شده‌اند و بیان کرد که برای زنان عزادار در مقابل نامحرم حتی یک روایت معتبر وجود ندارد