بازخوانی تمدنی هجرت پیامبر(ص)

 

حجت‌الاسلام والمسلمین محسن الویری، استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع)، 24 مهرماه، در نشست بازخوانی تمدنی هجرت پیامبر(ص) که توسط مؤسسه فهیم قم برگزار شد، گفت: عهد نبوی مرحله‌ای نیست که ما در تاریخ به آن بی‌توجه باشیم، بلکه به مثابه غرس یک نهال و ریشه درختی است که هر قدر این درخت رشد می‌کند، همچنان ریشه آن وجود دارد؛ بنابراین بازخوانی عهد نبوی بازخوانی یک برش از زمان و تاریخ نیست، بلکه بازگشت به هویت و ریشه و چیستی ما هست.

وی با بیان اینکه بازخوانی سیره پیامبر(ص) مسیری برای انتخاب جهت درست برای زندگی امروز است، تصریح کرد: وقتی هجرت مسلمانان به مدینه در اواخر ذی‌الحجه سال ۱۳ قمری شروع شد، به آن هجرت اولیه گفته می‌شود و به دنبال آن صلح حدیبیه رخ داد و هجرت دوم پس از حدیبیه است؛ پیامبر(ص) در نزدیکی منا بیعت گسترده با مسلمین از جمله زنان برقرار کردند و با آماده شدن مسلمین برای هجرت قریش مانع شدند و سختی‌های زیادی به این گروه وارد شد؛ خدا با نزول آیات قرآن کریم آماده‌سازی روحی زیادی برای به جان خریدن ترک خانواده، اموال و سختی‌های ناشی از سفر به مدینه در میان مهاجرین ایجاد کرد.

 

الویری با بیان اینکه پیامبر(ص) هم به علت فشار قریش مجبور به هجرت شدند و بحث لیلةالمبیت رخ داد، اظهار کرد: قریش در یافتن ردپا در شن‌های مکه مهارت داشتند و پیامبر(ص) به همراه ابوبکر به غار ثور رفتند و چون عنکبوت بر در آن تنیده بود، قریش تصور کردند که کسی داخل این غار نشده است؛ بعد از آن پیامبر(ص) به منطقه قبا رسیدند و منتظر ماندند تا امام علی(ع) بیایند و سپس وارد مدینه شدند.

 

استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه پیامبر(ص) حدودا ۵ مهر سال اول هجری وارد شهر مدینه شدند، اضافه کرد: رویداد هجرت را می‌توان در سطوح اجتماعی، فرهنگی و ... بازخوانی کرد. همچنین می‌توان آن را در سطح تمدنی مطالعه کرد؛ یعنی هجرت پیامبر(ص) پیام انسانی دارد که می‌تواند فراتر از پیروان یک مذهب و دین، فراتر از پیروان همه ادیان ابراهیمی و حتی کسانی که دیندار هستند و فراتر از آن برای همه بشریت مفید باشد.

 

نشانه‌های تمدنی هجرت پیامبر(ص)

وی با بیان اینکه هجرت سبب ایجاد گروه خاص مهاجرین و منشأ تاریخ‌گذاری مسلمین شد که نشانه‌های تمدنی بودن این حرکت است، اظهار کرد: یکی از دستاوردهای هجرت آن است که می‌تواند نظریه‌ای برای تنظیم رابطه فرد و جامعه و سعادت فرد و جامعه دهد؛ حرکت‌های اصلاحی که به فرد پرداخته و از جامعه غافل هستند و برعکس نمی‌توانند جامع باشند؛ در عهد مکی جهت‌گیری پیامبر(ص) به صورت عمده جهت‌گیری ساختن فرد بود، در سه سال دعوت محدود، رویکرد پیامبر(ص) اصلاح افراد بود، ولی وقتی نظامات اجتماعی مورد توجه پیامبر(ص) قرار گرفت قریش حساس شدند و به مقابله پرداختند.

 

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با بیان اینکه جهت‌گیری آیات مکی رویکرد فردی و فرد درون اجتماعی دارد، ولی آیات مدنی رویکرد اجتماعی دارد، ادامه داد: بنابراین یکی از پیام‌های مهم بازخوانی تمدنی هجرت پیامبر(ص)، تنظیم رابطه فرد با جامعه است که پیام آن فراتر از ساکنان یک سرزمین و مخاطبان یک دین و مخاطبان یک برش زمانی است و می‌تواند فراتر از زمین و زمان همه مصلحان اجتماعی را مخاطب قرار دهد.

 

پیوند هجرت درونی با بیرونی

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به پیوند هجرت درونی با بیرونی، اظهار کرد: هجرت نبوی الگوی بسیار روشن درباره پیوند گسست‌ناپذیر هجرت درونی و بیرونی در اختیار ما قرار می‌دهد؛ مشتفات مصدر هجرت ۳۱ بار در قرآن به کار رفته که ۲۴ مورد آن که از باب مفاعله است به معنایی است که صحبت می‌کنیم؛ قرآن هجرت را در دوساحت روان‌شناختی (فردی) و جامعه‌شناختی (اجتماعی) یا آفاقی و انفسی دنبال کرده است؛ شهید مطهری گفته اسلام دو هجرت بزرگ و کوچک و دو جهاد دارد که جهاد اکبر و اصغر است؛ وی معتقد است اگر کسی هجرت بیرونی کند، ولی به هجرت درون توجه نکند راه درست را نرفته است.

وی اضافه کرد: اگر ایمان به قلب انسان وارد نشده باشد، مؤمن واقعی نیست و مهاجر واقعی کسی است که از دار بدی به سمت دار خوبی هجرت کرده باشد؛ امیرمؤمنان(ع) فرمود: مادامی که راه توبه باز است راه هجرت درونی هم باز است؛ در بسیاری از آیات قرآن از جمله ۲۱۸ بقره فرموده است: «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ أُولَئِكَ يَرْجُونَ رَحْمَتَ اللَّهِ وَاللَّهُ غَفُورٌ رَحِيمٌ» یا در آیه «إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَالَّذِينَ آوَوْا وَنَصَرُوا أُولَئِكَ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ﴿انفال/۷۲﴾ و «وَالَّذِينَ آمَنُوا وَ هَاجَرُوا وَ جَاهَدُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَ الَّذِينَ آوَوْا وَ نَصَرُوا أُولَئِكَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَرِزْقٌ كَرِيمٌ»(انفال/۷۴) و آیات دیگر رابطه مستقیم میان ایمان و هجرت برقرار شده است که نشانه بهم‌پیوستگی هجرت درونی و بیرونی است؛ این هجرت پیام تمدنی و سرنوشت‎ساز برای همه بشریت دارد؛ هجرت قرآنی با جهاد، صبر و سازندگی روحی سروکار و رابطه دارد.

 

اهمیت زیست توده‌ها در تحولات اجتماعی

الویری با بیان اینکه هجرت مدنظر اسلام پیام تمدنی و سرنوشت‌ساز دارد، تصریح کرد: هجرت با ایمان، جهاد و صبر و مانند اینها آمیخته است. هجرت نشان‌دهنده جایگاه مردم و اهمیت زیست توده‌ها در تحولات اجتماعی کلان است که نمی‌توان آن را فروبکاهیم؛ نمونه بارز آن تدبیر پیامبر برای ایجاد پیمان برادری میان انصار و مهاجرین بود؛ زیرا انصار صاح خانه، درآمد و ... بودند، ولی مهاجرین دست خالی به مدینه آمده و در نهایت فقر زندگی می‌کردند.

 

وی اظهار کرد: نمونه دیگر در سیره ابن‌هشام نقل شده که ابوایوب انصاری گفته، وقتی پیامبر(ص) وارد مدینه شدند، به منزل وی رفتند، او با مادرش در طبقه پایین زندگی می‌کردند، ولی پیامبر(ص) فرمودند که من چون مراجعات مردمی زیاد دارم، طبقه پایین برای من بهتر است و طبقه پایین را با اینکه اکراه داشت به پیامبر(ص) داد. یا نقل است که غذا درست کرده بودیم و به پیامبر دادیم، ولی چون سیر در آن بود ایشان نخوردند و وقتی علت را سؤال کردیم، فرمودند به خاطر اینکه چون بوی بد آنان مردم را اذیت می‌کند. اینها نشان‌دهنده همراهی توده مردم با پیامبر(ص) است که نمی‌توان آن را در تحولات بزرگ اجتماعی نادیده گرفت.

 

استاد دانشگاه باقرالعلوم(ع) با اشاره به این نظریه تمدن‌ها هجرت‌محور هستند، افزود: با توجه به شرایط امروز ممکن است نتوان الزاماً این نظریه را پذیرفت؛ زیرا در هجرت، وابسته نبودن به سرزمین مطرح است، ولی یکی از عناصر شکل‌گیری تمدن، وابستگی به سرزمین است، ولی قطعاً هجرت نقش مهمی در تمدن دارد. قرآن کریم در آیات ۹۷ تا ۱۰۰ نساء به بحث هجرت پرداخته است. فرموده برخی در حالی می‌میرند که به خودشان ظلم کرده‌اند؛ از آنها می‌پرسند، چرا ظلم کرده‌اید، می‌گویند که ما مستضعف بودیم، ولی پاسخ داده می‌شود. مگر از جایی که تحت ستم بودید نمی‌توانستید مهاجرت کنید؟ یعنی اگر فردی تحت ظلم باشد و نتواند کاری کند، باید در راه خدا هجرت کند و اگر در این مسیر جان خود را از دست بدهد شهید است.

 

الویری در پایان بیان کرد: در سوره عنکبوت، در آیه ۵۶ هم بیان شده که ای بندگان زمین من گسترده است و ملاک عبادت است و اگر در جایی عبادت من ممکن نیست، به جای دیگری بروید، بنابراین مفهوم هجرت در بازنگری رابطه سرزمین و تمدن بسیار مؤثر است. البته امروزه با وضعیت دولت‌ها و مرزهای جغرافیایی هجرت آسان نیست.