در میزگرد «فقه و تجدد در اندیشه فیرحی» مطرح شد: استاد فیرحی تجدد را تجدید سنت می دانست/ فیرحی به دنبال تحول در نظام اجتهادی حوزه بود

 

 

حجت الاسلام شفیعی معتقد است:استاد فیرحی یک تحول بزرگی در نظام اجتهادی دنبال می کرد و آن اینکه در اجتهاد موفق شده بود مقداری از متن گرایی صرف عبور کند و به مقاصد شریعت و زمینه ها توجه نماید و تاریخ مفاهیم را جدی بگیرد و در فهم مفاهیم الهیاتی به صرف مراجعه به متن، نباشد و تلاش می کرد به تاریخ مفاهیم هم توجه داشته باشد و لذا اجتهاد را به صورت یک دستگاه در مرکز فقه دید که موضوعات را از بیرون بگیرد و متناسب با هر دوره ای فرآوری کند. بنابراین سعی می کرد دستگاه اجتهاد را چابکتر و قوی تر کند و با یافته های جدید ساختار آن را از نو بازسازی کند.

میزگرد تخصصی رابطه فقه و تجدد از منظر مرحوم حجت الاسلام والمسلمین دکتر فیرحی به همت موسسه علمی پژوهشی فهیم برگزار و در صفحه مجازی این موسسه به صورت زنده برای علاقمندان پخش شد.

به گزارش خبرنگار شفقنا در قم، این میزگرد با دبیری دکتر عبدالوهاب فراتی و حضور حجج اسلام شفیعی از شاگردان مرحوم حجت الاسلام والمسلمین دکتر فیرحی و یزدانی مقدم عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد.

دکتر عبدالوهاب فراتی در ابتدای میزگرد بیان داشت: مرحوم حجت الاسلام والمسلمین دکتر فیرحی برخلاف همگنان خود در حوزه که بعضا از موضوعات متعارف یا با روش های عادی به بررسی موضوعات فقه در تعامل با تجدد می پرداختند، به دنبال مسائل بکر بود و تلاش می کرد کانونی ترین معمای ایران معاصر را پیدا و در مورد آنها تحقیق و تفحص کند.

او ادامه داد: از نظر ایشان، بدون اینکه ما این معمای کانونی را پیدا کنیم، نمی توانیم چشم انداز روشنی در مورد حل مسائل یا مسیر پیش رو انتخاب کنیم یا برگزینیم.

حجت الاسلام شفیعی از شاگردان مرحوم حجت الاسلام والمسلمین دکتر فیرحی در سخنانی بیان داشت: ما در شرایط سیر تاریخی که در آن به سر می بریم، دوره ای است که از آن به «تجدد» یاد می شود اما اینکه چه تعریف و فهمی از«تجدد» داریم و مسلمانان چه برخوردی با آن دارند، مساله مهمی است.

او بیان داشت: دکتر داوود فیرحی، «تجدد» را در سرزمینی متفاوت از سنت نمی دید، «تجدد» را یک گسست کامل از دنیای قدیم تعریف نمی کرد که یک جهان کاملا گسسته از گذشته به وجود آمده باشد بلکه «تجدد» را «تجدید سنت» می دانست و تعبیراتی که تجدد را متعلق به غرب و ملت های دیگر معرفی می کردند، نوعی خودباختگی می دانست.

شاگرد مرحوم دکتر فیرحی گفت: استاد فیرحی، تجدد را یک تمدن جدید می دانست که محصول اندیشه های بی نهایت انسان ها در طول تاریخ است اما محل ثقل تمدن بشری دائما تغییر پیدا می کند؛ بر این اساس، ایشان معتقد بود ما می توانیم به تاریخ خود برگردیم و تجدد مناسب تاریخ خود را بازآفرینی کنیم.

او به نگاه دکتر فیرحی به دموکراسی اشاره کرد و افزود: دموکراسی محصول تامل بخشی از انسان ها در گذشته و میراث خودشان بوده است و لذا هر سرمایه ای که داریم نباید ضایع کنیم بنابراین دکتر فیرحی بر این اعتقاد بود که فقه، یکی از سرمایه های مهم برای مسلمانان است  که می توانند دستگاه مناسب دانایی را بازآفرینی و چابکتر کرده و با تکیه بر این دانش برگردند و تکه پاره های دموکراسی را از تاریخ و میراث غنی ما جمع آوری کرده و تحقق ببخشند. براین اساس او از روش های جدیدی که در اختیار بشر قرار گرفته استفاده می کرد و تلاش می کرد مسلمانان را به عقلانیت و تجدد شایسته خود برساند. نه سنت را به یکباره کنار بگذارد و نه خود را با یک انگ های خودساخته و کاذب از دانش بشری نوین و تجدد محروم کند.

شفیعی در مورد چرایی اهمیت فقه در منظر دکتر فیرحی در مقابل فلسفه گفت: دکتر فیرحی دریافته بود، هرچه تاریخ بشر از گذشته خود دور می شود، به سمت دموکراسی افزایش می یابد و درگذشته همانطور که الهیات اقتدارگرا بوده، فلسفه هم اقتدارگرا بوده است و بالعکس به اندازه ای که به تاریخ معاصر انسان ها می رسیم، گرایش به دموکراسی در الهیات هم دیده می شود ولی، ما زندگی عملی خود را با فلسفه بازتولید نکردیم و لذا دکتر فیرحی معتقد بود فقه همان کاری را برای زندگی مسلمانان می تواند انجام دهد که برای کشورهای اروپایی و غربی انجام داده است.

در ادامه نشست، حجت الاسلام یزدانی مقدم هم بیان داشت: دکتر فیرحی در سخنرانی هایی که داشتند اشاره می کنند اینگونه نیست که دین را برای دموکراسی یا دین را برای تجدد سیاسی ابزار قرار دهم بلکه دموکراسی را به عنوان ابزاری برای دین می خواهم.

او افزود: دکتر فیرحی خیلی به اندیشه سیاسی اسلام علاقمند بود و بیان می کرد که کارهایی که در حوزه انجام می دهم برای این است که بتوانم خدمتی به حوزه و اسلام انجام دهم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در مورد استنادات دکتر فیرحی به مرحوم آیت الله نائینی گفت: مرحوم نائینی معتقد است که اصل حکومت چه در اسلام و چه غیر آن از باب امانت است و حکومت را قدرتی در دست حاکم نمی دید لذا تصور مرحوم آیت الله نائینی در مورد ارجاع حکومت به مردم می تواند زیربنای یک دموکراسی و مردمسالاری دینی باشد.

او با اشاره به نزدیکی تفکرات امام خمینی در باب حکومت اسلامی به اندیشه نائینی گفت: هم تفکرات امام خمینی و هم تفکرات نائینی، هردو می تواند از مردمسالاری حمایت کند و شاید به همین دلیل است که دکتر فیرحی سالها پیرامون کارهای نائینی تلاش و پژوهش می کرد و بعد از نائینی هم این خط مردمسالاری را در اندیشه امام خمینی پیدا کرده بود و به آثار و فتاوای امام راحل ارجاع می دادند و نشان می دادند که چگونه امام خمینی، ولایت فقیه را امر مردمسالارانه توصیف و تلقی می کند.

همچنین عبدالوهاب فراتی در این نشست بیان کرد: دکتر فیرحی خیلی علاقمند بود که تجدد سیاسی را از درون سنت های الهیاتی ما استنباط کند. در مناظره ای که در دفتر تبلیغات اسلامی برگزار شد، استدلال دکتر فیرحی این بود که همچنان که تحزب و حتی دموکراسی از درون الهیات مسیحیت مستخرج شده و به اشتباه گمان می کنید ریشه امانیستی و غیرالهیاتی دارد، اما برخاسته از مبانی الهیاتی مسیحیت است. او به همین میزان معتقد بود می توانیم دولت دموکراتیک را متناسب با شرایط فعلی از درون فقه استخراج کنیم اما در عین حال معتقد بود مشکل ما در استنباط مهمترین عنصر مدرنیته سیاسی که در درون خود بقیه مفاهیم مدرنیته سیاسی را هم دارد، یکی برداشت فقها در رویکرد به فقه تکلیف مدار است درحالیکه می شد به جای شروع فقه از تکالیف، فقه را از حقوق انسان ها شروع کنیم و فضایی را برای خود تعریف کنیم که حقوق انسان ها به رسمیت شناخته شود. به همین دلیل همواره به دنبال پیداکردن سرچشمه های حقوق در فقه بود تا بتواند راهی به سمت دموکراسی باز کند.

او ادامه داد: دکتر فیرحی همانگونه که در کتاب فقه و سیاست خود بویژه در دوره جمهوری اسلامی بر آن متمرکز شده بود اشکال دوم را تصویر فقها از بافت دولت می دانست به این معنا که فقها با تصویری که از دولت در ذهن دارند وارد گفتگوهای حکومت دینی می شوند و این گفتگوها تاثیرات زیادی بر نوع نگاه آنها به حوزه عمومی گذاشته است. به همین دلیل دکتر فیرحی از طریق استعاره تشبیه دنبال کشف تصاویر متعدد از دولت می گشت و بحث مفصلی در اینجا مطرح کرد.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: استاد فیرحی با استفاده از استعاره تشبیه ثابت می کرد که کدام تصویر از دولت می تواند وجوه اقتدارگرایی اش افزایش یابد به همین دلیل در استعاره ابوجهل معتقد بود که این تصویر به دولت غیردموکراتیک می انجامد به همین دلیل برای او اندیشه نائینی مهم بود.

او افزود: وقتی به تصویر قضاوت در اندیشه امام می رسید، می گفت چه بسا افرادی در دهه های بعد از انقلاب، امام را بد فهمیدند درحالیکه اگر خطای اندیشه در چهلم اول انقلاب را بررسی کنیم، متوجه می شویم خطای دیگران در شرح تصویر امام از دولت اشتباه بوده و در درون اندیشه امام و تصویر امام از دولت می توان راهی به سمت دولت دموکراتیک هم باز کرد به همین دلیل برای دکتر فیرحی رابطه دین و دولت به عنوان نسبت فقه و تجدد خیلی مهم بود و برای اینکه مشکل تاریخی ما را حل کند، متوجه شده بود که اشکال در فهم فقها به مجموعه فقه و تصویر از دولت است بنابراین از طریق تصحیح تصاویر فقها از دولت، بخشی را کنار زد و بخشی را به عنوان توجهات اصلی خود قرار داد تا راهی به سمت دموکراسی پیدا کند.

حجت الاسلام شفیعی در ادامه بر این نکته تصریح کرد: استاد فیرحی معتقد بود حکومت از موضوعات غیرمستنبطه است و براین اساس، هرفردی در هر دوره ای، تصویری از حکومت دارد که این تصویر برگرفته از متن دین نیست لذا وقتی دموکراسی اقتدارگرایی در ذات دین نیست، باید دید کدام یک را عقلا بیشتر می پسندند، آن را با احکام الهی مقایسه و حکم مناسب آن را از دین استخراج کرد.

او ناظر به سخنان دکتر فراتی گفت: استاد فیرحی معتقد بود در مغرب زمین، تصوری در عصر جدید برای غربیان پیش می آید مبنی بر اینکه قرون وسطی اقتدارگرایی بوده که مربوط به الهیات بوده است درحالیکه در دهه های اخیر در مغرب زمین، مخیّله غالب چند صدساله به هم ریخته و غربی ها متوجه شدند الهیات در شکل گیری دموکراسی در عصر جدید نقش داشته است.

دکتر فراتی در ادامه با اشاره به موضوع رساله دکتری مرحوم فیرحی با عنوان دانش، قدرت و مشروعیت بیان کرد: دکتر فیرحی در این رساله از روش گفتمانی استفاده کرد و با یک نگاه پست مدرن به تحلیل مناسبات دانش اسلامی با قدرت پرداخت اما هرچه دکتر فیرحی به دوره متاخر می رسد، بویژه در چهارکتاب اخیر خود، از روش گفتمان فاصله می گیرد و به روش های اجتهادی حوزه برمی گردد و به عنوان مجتهد متجزی از همان متدولوژی حوزه استفاده می کند.

او ادامه داد: مرحوم فیرحی یک دوره در موضوع شناسی قضایای فقهی کار کرده و واقعا هسته تحزّب را به خوبی باز کرد که این کار بزرگی بود. ایشان هرچه به اواخر عمر خود نزدیک می شد بیشتر به روش های اجتهادی برمی گشت چون احساس می کرد تحلیل های گزاره های فقهی نیازمند روش های متناسب خودش است و فیرحی متاخر به اجتهاد نزدیک تر می شود.

حجت الاسلام شفیعی در این زمینه گفت: استاد فیرحی یک تحول بزرگی در نظام اجتهادی دنبال می کرد و آن اینکه در اجتهاد موفق شده بود مقداری از متن گرایی صرف عبور کند و به مقاصد شریعت و زمینه ها توجه نماید و تاریخ مفاهیم را جدی بگیرد و در فهم مفاهیم الهیاتی به صرف مراجعه به متن، نباشد و تلاش می کرد به تاریخ مفاهیم هم توجه داشته باشد و لذا اجتهاد را به صورت یک دستگاه در مرکز فقه دید که موضوعات را از بیرون بگیرد و متناسب با هر دوره ای فرآوری کند. بنابراین سعی می کرد دستگاه اجتهاد را چابکتر و قوی تر کند و با یافته های جدید ساختار آن را از نو بازسازی کند.

حجت الاسلام یزدانی مقدم هم در بخش دیگر این میزگرد بیان داشت: بررسی استعاره ها روش نسبتا جدیدی در دانش سیاسی و تحلیلی است که دکتر فیرحی در کارهای خود از این روش استفاده می کرد.

او ادامه داد: امام خمینی در کتاب «البیع» دوبار از کلمه «ولایت مطلقه» استفاده می کند و در توضیح آن هم می گوید: ولایت مطلقه آن حکومت و ولایت متعارف عقلایی است که می خواهد مصلحت جامعه را تامین کند. سپس امام سئوالی می کند که اگر اختیاری باشد که به مصلحت جامعه ربطی ندارد آیا در اینجا هم ولایت دارد؟ پاسخ منفی است. پس امام خمینی کار بزرگی می کند و می گوید دولت و اختیارات دولت آن چیزی است که دنیا می فهمد و ما از آن اختیاراتی که دنیا و عقلا می فهمد تجاوز نمی کنیم.

عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی بیان داشت: در صحبت هایی که با دکتر فیرحی داشتیم بحث این بود که وقتی فقیه می گوید دولت، آیا دولت باید همه ابعاد خود را بیان کند یا همین کاری است که امام خمینی انجام داده است؟

او ادامه داد: یک بدفهمی که در مورد آثار دکتر فیرحی به وجود آمده است، اینکه  برخی عنوان می کنند او پروژه سکولارکردن دین یا فقه را در نظر داشته است درحالیکه فیرحی می گفت سکولاریسم برای کشور ما خطرناک است و من می خواهم که از سکولاریسم عبور کنم و کاری کنم که سکولاریسم یک گزینه جلوی چشمان فعالان سیاسی و اندیشمندان ما نباشد.

حجت الاسلام شفیعی در سخنان پایانی خود در این میزگرد گفت: دکتر فیرحی معتقد بود باید با زمان پیش برویم و بنابراین از خیریت سازی های شدید برحذر بود در عین اینکه می دانستیم او با سکولاریسم و رادیکالیسم و روشنفکری دینی و سنت گرایی صرف مرزبندی دارد.