توصیه قرآن به رعایت احسان حتی در قصاص و طلاق

به گزارش ایکنا، محمد مرادی، استاد دانشگاه قرآن و حدیث، هفتم اردیبهشت در نشست علمی «احسان؛ رکن سلوک اجتماعی»، که از سوی مؤسسه فهیم برگزار شد، با بیان اینکه در قرآن کریم واژه احسان حدود ۲۰۰ بار با مشتقات و ابعادش به کار رفته است، گفت: در یکی از کتاب‌هایی که مطالعه کردم از ایمان و احسان به عنوان دو رکن اصلی در قرآن نام برده شده است و این برایم تعجب‌آور بود.

وی افزود: قریب به ۸۰ بار کلمه احسان و محسن در آیات مختلف به کار رفته است که نشان از اهمیت آن دارد. البته کلماتی چون خیر، حسن، احسن و فضل هم در قرآن هست. ما در نماز خواندن نیاز به احسان و تقوا داریم؛ یعنی مقوله‌ای تکلیفی با یک ویژگی جمع شده است؛ حال محور بحث ما این است که آیا احسان یک خصوصیت برای رفتارها و تکالیف فقهی و اخلاقی است یا خودش مستقلا یک تکلیف است. به عبارتی آیا صدها تکلیف دینی مانند نماز و صوم و صلات و جهاد و حج باید همراه با حسن انجام شود؟

مرادی به معنای واژه احسان اشاره و بیان کرد: ابن فارس گفته که حسن ضد قبح است و قبح در زبان عربی لزوما به معنای بد نیست. در قرآن هم حسن در برابر سوء و حسنه در برابر سیئه به کار رفته است؛ یعنی می‌توانیم بگوییم حسن دو ضد دارد؛ یکی قبح و دیگری سوء. در قرآن دقیقا حسنه در برابر سیئه به کار رفته و فرموده است که حسنات سیئات را می‌پوشاند.

وی افزود: بنابراین باید بگوییم که حسن یک چیز خوب در برابر بد است و از طرفی چون ضد قبح هم هست، حسن به چیز خوب و قشنگ گفته می‌شود و ممکن است چیزی خوب باشد، ولی قشنگ نباشد. قشنگ روح‌نواز و چشم‌نواز است ولی خوب، خوب است ولو اینکه چشم‌نواز نباشد. به نظر بنده حسن کار زیبا و خوشایند است و وقتی انسان آن را انجام می‌دهد احساس خوشایندی به او دست می‌دهد و اینکه گویی به گلستان رفته است.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث بیان کرد: راغب اصفهانی درباره معنای حَسَن گفته؛ هر چیزی که بهجت‌آور باشد و انسان مشتاق انجام آن است. طبیعت انسان این است که به دنبال چیزهای قشنگ و زیبا برود، در آیات قرآن این معنا به نحوی تضمین شده است و کلمات ناظر به قشنگی هم هستند و احسان و حسن صرفاً به معنای خوبی یک کار نیست. در قرآن وقتی خداوند از حضرت مریم(س) سخن می‌گوید فرموده است: «فَتَقَبَّلَهَا رَبُّهَا بِقَبُولٍ حَسَنٍ وَأَنْبَتَهَا نَبَاتًا حَسَنًا وَكَفَّلَهَا زَكَرِيَّا كُلَّمَا دَخَلَ عَلَيْهَا زَكَرِيَّا الْمِحْرَابَ وَجَدَ عِنْدَهَا رِزْقًا قَالَ يَا مَرْيَمُ أَنَّى لَكِ هَذَا قَالَتْ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَرْزُقُ مَنْ يَشَاءُ بِغَيْرِ حِسَابٍ؛ پس پروردگارش وى [=مريم] را با حسن قبول پذيرا شد و او را نيكو بار آورد و زكريا را سرپرست وى قرار داد»؛ یعنی خداوند ضمن اینکه مریم(س) را پذیرفته، قید حسن را هم به کار برده است(بقبول حسن).

احسان زیباست

از نظر بنده واژه احسان در قرآن به کاری گفته می‌شود که علاوه بر خوبی جذابیت هم دارد؛ یعنی باید به سراغ کارهایی برویم که علاوه بر خوبی جذاب و زیبا هم باشد که ممکن است زیبایی برای خدا یا انسان‌ها باشد و وقتی آن کار را دیدند خوششان بیاید و حتی ممکن است انسان خودش از کارش خوشش بیاید یا تلفیقی از خوش‌ آمدن خداوند، مردم و خود انسان است.

وی افزود: البته برخی احسان را به معنای خیر رساندن به دیگران معنا کرده‌اند ولی این قید را اضافه کرده‌اند؛ شیخ طوسی گفته است که شما کار خوبی می‌کنید و خیری به دیگران می‌رسانید، ولی هیچ زشتی در آن نیست، چون برخی مواقع کارهای خوب با ایذاء و اذیت همراه است، ولی احسان این چیزها را ندارد. اغلب کارهای عام‌المنفعه صورت می‌گیرد، ولی چندش‌آور است و ممکن است در نزد خداوند هم اجری نداشته باشد ولو اینکه فعل، فعل خیری است. به همین دلیل شیخ طوسی قید زیبایی را آورده است.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: برخی گفته‌اند اگر کسی با شما بدی کرد و شما با او خوبی کردید، اوج احسان و نشانه بزرگی است که از دست هر کسی برنمی‌آید. در روایات بیان شده که احسان تفضل است. تصور بنده این است که پاره‌ای از تصورات درباره احسان همین کارهای خوب مانند نماز و روزه است، ولی در برخی موارد احسان به معنای کار خوب را قشنگ انجام دادن است. به تعبیر دیگر احسان یعنی کار خوب کردن و خوب کار کردن. از مجموعه ادله و قرائن به دست می‌آید که احسان به معنای خوب کار کردن است. در روایت بیان شده که یکی از صحابی پیامبر(ص) وفات کرد و پیامبر(ص) او را دفن کردند، ولی دیدند که قبر به خوبی کنده نشده است و فرمودند که خداوند رحمت کند کسی را که وقتی کاری انجام می‌دهد، آن را نیکو انجام دهد.

نماز زیبا

وی در ادامه اضافه کرد: در روایت دیگری بر اهمیت نماز تأکید شده و فرموده است که نمازی حسن است که رکوع و سجود آن حسن باشد، زیرا ممکن است برخی نماز بخوانند که حسن و نیکوست، ولی اجزای آن را با حسن و زیبایی انجام ندهند. در روایت بیان شده است که وقتی مؤمن کارش را احسن انجام دهد، خداوند پاداش آن را مضاعف خواهد کرد. امام صادق(ع) فرمودند که کارهای خود را قشنگ انجام دهید؛ در این روایت معنای احسان از امام صادق(ع) پرسیده شده و ایشان پاسخ دادند که یعنی وقتی نماز می‌خوانید رکوع و سجده را قشنگ و زیبا انجام بدهید. همچنین فرموده‌اند در روزه حج آنچه را شایسته این اعمال است رعایت کنید. 

استاد دانشگاه قرآن و حدیث با تأکید بر اینکه اگر انسان همه وقت خود را صرف کار خوب کند، باید آن را خوب انجام دهد تا خودش هم خوشش بیاید، تصریح کرد: ممکن است کارهای بسیار خوبی انجام دهیم، ولی آنقدر زشت انجام دهیم که به منکر تبدیل شود؛ برخی اوقات در جامعه امر به معروف و نهی از منکر انجام می‌شود که مورد تأکید دین است ولی آنقدر بد و با زور انجام می‌شود که چه‌بسا آن کار به ضد خود تبدیل شود. 

خلقت احسن آفرینش

مرادی با اشاره به گستره کاربرد احسان در قرآن، بیان کرد: آیه فرموده: «الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ»؛ یعنی خداوند علاوه بر ماده و صورت عالم که خلق کرده است آن را زیبا آفریده و به همین دلیل فرموده: «فتبارک الله احسن الخالقین». اگر جهان جز احسن کلی شیء خلقه بود، ممکن نبود که در آن با ذوق و شوق و تلاش زندگی کرد. چه‌بسا معنای «إِنْ أَحْسَنْتُمْ أَحْسَنْتُمْ لِأَنْفُسِكُمْ» همین باشد. جامعه‌ای که در آن احسان به این مفهوم وجود داشته باشد لذت زندگی برای افراد بیشتر خواهد شد.

استاد دانشگاه قرآن و حدیث گفت: خداوند در مورد زن و شوهر این تعبیر را به کار برده که اگر قصد دارید از همسر خود جدا شوید، محسنانه او را طلاق دهید. در آیه ۱۲۸ نساء فرمود: «وَإِنِ امْرَأَةٌ خَافَتْ مِنْ بَعْلِهَا نُشُوزًا أَوْ إِعْرَاضًا فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا أَنْ يُصْلِحَا بَيْنَهُمَا صُلْحًا وَالصُّلْحُ خَيْرٌ وَأُحْضِرَتِ الْأَنْفُسُ الشُّحَّ وَإِنْ تُحْسِنُوا وَتَتَّقُوا فَإِنَّ اللَّهَ كَانَ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرًا؛ و اگر زنى از شوهر خويش بيم ناسازگارى يا روی‌گردانى داشته باشد بر آن دو گناهى نيست كه از راه صلح با يكديگر به آشتى گرايند كه سازش بهتر است».

وی افزود: مکرراً قرآن ما را به احسان به والدین توصیه کرده است؛ برخی تصور می‌کنند احسان به والدین فقط کمک مالی است که البته مصداق احسان است، ولی بحث فراتر است، زیرا کمک مالی می‌تواند با منت و آزار همراه باشد، ولی خداوند فرموده که احسان کنید. هر نوع کاری که ما انجام دهیم و دیگران بگویند آفرین یعنی کمک محسنانه به والدین. این کار می‌تواند دست‌بوسی، مرتب کردن لباس و حمام بردن آنان باشد. 

احسان در قصاص و طلاق

استاد دانشگاه قرآن و حدیث اظهار کرد: یکی از کاربردهای احسان در قرآن، بخشش قاتل است؛ با وجود اینکه فرد می‌تواند او را قصاص کند یا مبلغ زیادی پول بگیرد تا رضایت ولی دم جلب شود. همچنین مصداق دیگر اینکه اگر همسرتان را طلاق دادید، اثاثیه منزل و پول به او بدهید و محسنانه او را رها کنید؛ مثلاً مهریه حق زن است، ولی برخی ممکن است مهریه را محسنانه بدهند و برخی با آزار و اذیت پرداخت کنند یا اصلاً نپردازند. 

مرادی با بیان اینکه احسان رکن سلوک اجتماعی است، اضافه کرد: در فقه و اخلاق توصیه شده که با زیردست و رعیت و اهل قدرت و دوستان و خویشاوندان و دشمنان چه رفتاری داشته باشید. اگر احسان تار و پود تمامی اعمال اجتماعی ما را شکل ندهد و صرفاً به قوانین خشک پایبند باشیم، مطمئناً رضایت خدا جلب نمی‌شود. مثلاً اگر تصادفی رخ داد، می‌توان به قانون پایبند بود، ولی رفتار محسنانه انسان مسلمان به قانون روح و معنا می‌دهد و بین جامعه دینی و غیردینی فرق می‌گذارد. اگر انسان در سلوک اجتماعی احسان را رعایت کند، رفتار مسلمانان قابل قبول و منطبق بر دستور و فرمان الهی خواهد بود و می‌توان گفت: «ان احسنتم احسنتم لانفسکم»؛ یعنی نتیجه خوبی این کار به مردم باز خواهد گشت.