نقد کتاب گونه شناسی فکری سیاسی علمیه قم

نشست علمی نقد کتاب "گونه شناسی فکری سیاسی حوزه علمیه قم" برگزار شد

دویست و شصت و هفتمین جلسه از سلسله جلسات نظریه پردازی موسسه پژوهشی فهیم  شامگاه شنبه 9 بهمن ماه با موضوع نقد کتاب "گونه شناسی فکری سیاسی حوزه علمیه قم" تألیف دکتر عبدالوهاب  فراتی و با نقادی دکتر یوسف خان محمدی و با حضور جمع کثیری از اندیشه وران، فضلا، طلاب و دانشجویان در محل موسسه برگزار شد.

دکتر عبدالوهاب فراتی مولف کتاب، در ابتدا با اشاره به هدفی که از تألیف کتاب

در ذهن داشته اظهار داشت: مهم ترین سوالی که در این اثر مورد وجه قرار گرفته، آن است که روحانیت کنونی حوزه علمیه قم چه روایتی از نظم  دینی – سیاسی دارد و بر چه مختصاتی از آن تأکید می ورزد؟
دکتر فراتی سپس افزود: روحانیت بر حسب چهار نگرش سلبی، ایجابی، سنتی و غیر سنتی به برداشت های متفاوت از نظم سیاسی دست یافته است. جریان سنتی که روایتی سلطانی از نظم سیاسی دارد و جریان غیرسنتی که روایتی مردمی از نظر سیاسی دارد هر کدام به دو گروه ایجابی و سلبی تقسیم می گردد.

عضو هیأت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، درباره علت توصیف نگرش های جدید به غیرسنتی تأکید کرد: اساس تفکری که کاملاً مدرن باشد و امر سیاسی را بر مدار عقلانیت مدرن تجزیه و تحلیل نماید کمتر در حوزه های علمیه مشاهده می شود، و اذا تعبیر غیر سنتی به واقعیت حوزه نزدیک تر است.

استاد دانشگاه در توضیح تعبیر غیر سنتی افزود: البته این بدین معنا نیست که نگرش تجددگرایانه در حوزه به امر سیاسی نداشته باشیم بلکه این نوع نگرش ها نه در متن حوزه، که در حاشیه آن به صورت برش های طولانی ظهور می کنند. و مراد از آن رویکردی است که به تغبیرهای نوین در مفاهیمی مثل قدرت، دولت و نظم سیاسی توجه دارد و با التفات به تمایزهای رخ داده به ترسیم مختصات حکومت اسلامی می پردازد.

مولف کتاب گونه شناسی فکری سیاسی حوزه علمیه قم، در بخش دیگری از سخنانش با اشاره به تنوع و تکثر آراء در حوزه خاطر نشان ساخت: دلیل کانونی و فرعی شدن مباحث این است که حوزه های علمیه شاکله خاصی از تفکر دارند که هر گونه تفکر سیاسی در آن را نمی توان تفکر حوزوی دانست و در واقع تفکر حوزوی، واجد ظرفیت ها و محدودیت های خاصی است که تفکری را در متن و دیگری ر ا به حاشیه می برد. مثلا حدیث گرایی در حوزه رواج بسیار دارد و هر تفکری که وجه اغلب آن بر حدیث تکیه زند در کانون حوزه قرار می گیرد ، اما تفکری که قرآن گرا باشد و بر حوزه حدیث بشورد در حاشیه قرار می گیرد.

استاد فراتی سپس تأکید کرد: در فضای مذهبی تفکراتی داریم که از هم متمایز هستند ، ولی نمی توان آن ها را یک جریان نامید. زیرا جریان به تفکراتی اطلاق می شود که دارای سه رکن موسس، شارحان و بسط دهندگان باشند به این خاطر من گونه شناسی را به جای جریان به کار بردم زیرا گونه شناسی مفهومی اعم از جریان دارد.

مولف کتاب، در بخش پایانی سخنانش، به روش تحقیق به کار گرفته شده در این اثر پرداخت و یادآور شد: در این پژوهش به غیر از روش استقراء و قیاس که اغلب استدلال های این رساله بر آن استوار است ، به طور تکنیکی با رویکردی زبان شناختی و تفسیری از دو روش دیگر آزاد بهره بردم، بدین صورت که در درجه اول سعی کردم با رویکردی  زبان شناختی میان «مفهوم» و «برداشت» از امر سیاسی و نظم سیاسی تمایز قایل شوم.

گفتنی است کتاب گونه شناسی فکری سیاسی حوزه علمیه قم شامل مقدمه، چهار فصل و نتیجه گیری است که در فصل یک به مباحث تئوریک: تقریر موضوع، بررسی تفصیلی گونه شناسی های موجود از روحانیت شیعه، چهارچوب نظری و روش بحث و مفاهم کلیدی پژوهش می پردازد. دو در فصل دوم توضیح می دهد که چه عوامل تاریخی و اجتماعی بر فهم روحانیت از سرشت دولت و قدرت تأثیر نهاده و از چه دوره ای روحانیت به ماهیت دولت مدرن پی برده و چه برون رفتی برای عبور از بحران های سیاسی معاصر برگزیده است و در فصل سوم به بررسی مناقشه های کانونی روحانیت درباره نظم سیاسی می پردازد. و در فصل چهارم به درهم ریختگی های نظری یا برش های طولی در حوزه می پردازد.

در بخش دوم، نشست دکتر یوسف خان محمدی ناقد کتاب گونه شناسی فکری سیاسی حوزه علمیه قم با اشاره به اهمیت موضوع مورد پژوهش در کتاب اظهار داشت: موضوع پژوهش در این کتاب نسبتاً جدید و مهم است و اگر بخواهیم اصلاحاتی در جامعه ایران تحقق پیدا کند و یک جامعه توسعه یافته داشته باشیم و معضات و مشکلات را ساماندهی کنیم باید به اصلاح فهم دینی کمک کنیم و این کتاب به موضوع مهم اصلاح فهم دینی پرداخته است. همچنین در این کتاب به افراد و جریاناتی پرداخته شده که قبلا یا خیلی کم یا اصلا مورد پژوهش قرار نگرفته است و این موضوع به زیبایی ترسیم شده است.

ناقد نشست در بخش دیگری از سخنانش بیان داشت: اما به نظرم اولین موضوع که جا داشت مولف آن را به خوبی انجام می داد ،کالبد شناسی موضوع از مفهوم امر سیاسی است . این کار به نحو کامل و جامع صورت نپذیرفته است . یعنی این که امر سیاسی و نظریه سیاسی و نظم دینی هر کدام به چه معنا است؟ مولف کتاب این بحث را ناتمام و ناقص باقی گذاشته و بحث دارای ابهام است. اشکال دیگر روش تحقیق است یک متن علمی و آکادمیک باید روش خود را مشخص کند. مولف روش استقراء را با یک نظریه زبان شناسی که امری جدید است را ترکیب کرده است ، در حالی که هر روش برای خودش مبانی انسان شناسی و هستی شناسی خاصی دارد که با یکدیگر قابل جمع نیست .همچنین روش به کار گرفته شده در طول کتاب ادامه نمی یابد و کتاب بر اساس آن پیش نرفته است.

دکتر خان محمدی در بخش دیگری از سخنانش افزود: کتاب بین مبنا محوری و فرد محوری یا موضوع محوری و اندیشه محوری در نوسان است و یک رویکرد ثابت و مشخص ندارد. در حالی که باید ابتدا مبانی هر "گونه" را مطرح می کرد و در مرحله دوم روش آن "گونه" و در مرحله سوم به نتایج سیاسی آن می پرداخت . اشکال دیگر آن است که نتیجه گیری در بعضی از دیدگاه ها مورد قبول من نیست، همچنین یک عدم تناسبی در فصل و گفتارها از حیث کمّی وجود دارد ؛ مثلا به برخی مباحث در حدود 2 صفحه پرداخته شده و در برخی دیگر  300 صفحه است.  مورد دیگر آن است که باید دیدگاه قرآن گرایان در این پژوهش بسط بیشتری می یافت ؛ زیرا قرآن گرایان فقط به نقد حدیث نپرداخته اند ، بلکه آنها به مباحث دیگری از جمله: 1- توجه به تاریخ صورت علمی 2- گسست گرایی از گذشتگان 3- نفی اجماع 4- توجه به اهداف و مقاصد قرآن 5 – عقل گرایی و ... نیز پرداخته اند.

دکتر خان محمدی در پایان خاطر نشان ساخت: مولف باید هر گونه را به طور کامل مطرح و سیر فکری آن را دنبال می کرد همچنین پژوهش باید به نحو توصیفی، تحلیلی و تبیینی انجام می گرفت و نقد و بررسی هر گونه فکری نیز صورت می پذیرفت. برخی پاورقی ها هم ارجاع به مصاحبه ها و گفتگوهای شفاهی است.

در  ادامه استاد فراتی به پاسخگویی  به  اشکالات مطرح شده پرداخت و گفت ما قرآن گرایان را بطور کلی بررسی نمی کردیم و فقط از منظر تحقیق خود ویژگی آن ها را برشمردیم. از سوی دیگر کشف نظریه سیاسی در میان حوزویان کاری سخت است و ما با توجه به این نکته به مصاحبه و گفتگو هم روی آورده ایم .

در ادامه اساتید به سوالات حاضران نیز پاسخ گفتند.