تحلیل کلامی ماهیت قرعه و استخاره (خلاصه)

در نشست علمی مؤسسه فهیم قم مطرح شد که منظور از استخاره تعطیلی عقل در جامعه اسلامی نیست، بلکه استخاره نوعی توکل بر خدا و رضایت بر تقدیر الهی است

حجت الاسلام و المسلمین سیدجمال الدین باستانی، شنبه شب (۳۰دیماه۹۵) در نشستی علمی با موضوع «تحلیل کلامی ماهیت قرعه و استخاره»، که با حضور جمعی از محققان حوزه و دانشگاه و در محل سالن اجتماعات مؤسسه علمی فرهنگی فهیم در شهر قم برگزار شد، اظهار کرد: قرعه امر تأسیسی نیست و قبل از ظهور اسلام هم وجود داشت و علاوه بر آن، در جوامع غیر دینی هم شاهد آن بوده و هستیم.
او افزود: اصولا در محیط و شرایطی که معتقد به تساوی حقوق میان طرفین هستیم، بهترین راه برای جلوگیری از اختلاف، قرعه است؛ و طبعا با این تفکر، هیچ احتیاجی به مباحث کلامی و فقهی نداریم؛ چون با یک امر عقلانی روبرو هستیم.
این استاد حوزه علمیه قم با بیان این که سه مبنا و پایه در بحث قرعه وجود دارد، گفت: اولین مبنای آن همین بحث عقلایی است که مطرح شد و معتقدان به این ایده، می گویند در اختلافات، چاره ای جز اعتماد به قرعه نداریم.
او اضافه کرد: ادله و مبنای دومی که در خصوص قرعه می توان مطرح کرد و البته این موضوع بیشتر بین متدینین چه مسلمان و چه غیر مسلمان مطرح است، قرعه برای کشف حقیقت است؛ معتقدان به این ایده اصرار دارند که قرعه در مواقعی منجر به کشف حقیقت می شود؛ توضیح بیشتر این که ایشان معقتدند در جاهایی که به بن بست فکری بر می خوریم، قرعه کشی، می تواند اراده الهی در کشف حقیقت را نشان دهد؛ در تظاهمات حقوقی قرون وسطی بعضا با بکار بردن این ایده و تفکر روبرو بودیم که البته در برخی مواقع بسیار افراطی به آن نگاه می شد.

حجت الاسلام و المسلمین باستانی با بیان این که مبنای سومی هم برای بحث استفاده از قرعه مرح است که البته این مبنا ریشه کلامی دارد، گفت: در دو مورد پیشین که به آن اشاره شد، قرعه در جایی بکار می رفت که واقع، نفس الامر داشت و این موضوع برای ما مجهول بود اما در قسم سوم و مبنای سوم که قرعه بکار می رود، واقع، نفس الامر ندارد و فقط برای کاری که در آینده قصد انجام آن را داریم و مردد هستیم بکار می رود؛ مثلا کسی وصیت می کند که سه بنده از غلامان خود را آزاد کند اما مشخص نکرده کدام یک آزاد شوند و در این صورت با قرعه رفع اختلاف می کنیم.
او در ادامه بحث خود با بیان این که استخاره یک تصمیم شخصی است و قرعه یک تصمیم اجتماعی است چون ممکن است دونفر یا بیشتر در مسئله باشند، اظهار کرد: استخاره نوعی توکل بر خدا و رضایت به تقدیر الهی است.
این استاد حوزه علمیه قم با اشاره به وجوه اشتراک قرعه و استخاره، گفت: هیچ ترجیح وحیانی و عقلانی، حالا چه ظاهری باشد و چه باطنی، در این زمینه وجود ندارد.
او با بیان این که برخی از علمایی که استخاره را انجام می دهند اما در خصوص ازدواج به هیچ عنوان استخاره را مجاز نمی دانند و انجام هم نمی دهند، یادآور شد: این دسته از علما معتقدند که ازدواج از امور مهمه است و در امور مهمه وقتی به تردید می افتیم که تصمیم درست است یا غلط، باید جانب احتیاط را رعایت کنیم، چون عقلانیت حکم می کند که در امور مهمه، بیشتر جانب احتیاط رعایت شود؛ و اصولا یکی از شرایط استخاره این است که جانب احتیاط در میان نباشد.
حجت الاسلام و المسلمین باستانی در ادامه بحث خود با طرح این سؤال که «قرعه و استخاره، کشف واقع می کند یا توکل بر خداست؟ و یا هیچ کدام از این ها؟» خاطرنشان کرد: برخی از علما استخاره را قبول ندارند و دلیل شان هم این است که استخاره خلاف اصول عقلی است و روایاتی هم که در زمینه استخاره وجود دارد، روایاتی با سند ضعیف تاریخی است.

او افزود: البته این افرادی که استخاره را قبول ندارند، استخاره را از باب کشف حقیقت تلقی می کنند و بعد نتیجه می گیرند که استخاره مقبول نیست، در حالی که استخاره به منزله کشف حقیقت نیست، بلکه فقط توکل بر خدا محسوب می شود.
این محقق و پژوهشگر حوزوی با بیان این که دلیل دیگری که منتقدان استخاره عنوان می کنند این است که استخاره به معنای تعطیلی عقل است در حالی که این سخن باطل است، گفت: آنها می گویند که تجربه نشان داده و منطق هم اقتضا می کند که بیشتر مواردی که استخاره در آن ها انجام شده، باعث عدم نتیجه گیری مطلوب فرد شده است در حالی که این ایده هم نادرست است.
او در ادامه سخنان خود با اشاره به این که «توحید فاعلی» یکی از اعتقادات اساسی ما شیعیان محسوب می شود، تأکید کرد: چه به این باور رسیده باشیم و چه نرسیده باشیم، «توحید فاعلی» یکی از اعتقادات مسلم شیعیان است؛ و این یعنی هرچه در این عالم به وجود می آید، به خواست مستقیم خداوند ربط دارد و البته در این جا بحث رضایت خدا مطرح نشده، بلکه فقط خواست خدا مطرح است.

حجت الاسلام و المسلمین بوستانی افزود: در مقابل این اعتقاد شیعه به مبحث «توحید فاعلی»، با یک نظام علی و معلولی روبرو هستیم که از طرف خداوند ایجاد شده و وقتی به این دو در کنار هم توجه می کنیم سؤالات مختلفی در ذهن ایجاد می شود؛ برای مثال، بر اساس نظام علی و معلولی، باید ابرهای باران زا در آسمان وجود داشته باشد تا شاهد بارش باران باشیم اما گاهی مطرح می کنیم که گناه باعث عدم بارندگی می شود.
او با بیان این که در مثال مذکور شاهد مشکل اعتقاد به «توحید فاعلی» با نظام علی و معلولی هستیم و البته در کنار آن، بازهم شاهد مشکل اعتقاد به «توحید فاعلی» با مبحث اختیار انسان نیز هستیم، خاطرنشان کرد: کسانی که در کنار اعتقاد به بحث «توحید فاعلی» دچار مشکل با مباحث نظام علی و معلولی و همین طور بحث اختیار انسان می شوند، به این دلیل است که رابطه خداوند و ملکوت را با عالم ملک، رابطه عرضی تصور می کنند در حالی که باید این نگاه عوض شود.

این استاد حوزه علمیه قم تصریح کرد: اگرچه استحکام نظام علی و معلولی را نمی توان نادیده گرفت، اما وقتی رابطه خدا با عالم را رابطه عرضی دیدیم، همین مشکل ایجاد می شود؛ ما بارها دیده ایم که وقتی کار خوبی انجام می شود، خداوند تلنگری به نظام علی و معلولی می زند و واقعا گاهی بر خلاف نظام علی و معلولی شاهد وقایعی هستیم؛ یعنی خدایی که این نظام علی و معلولی را آفریده، در مواقعی از تاریخ که در برخی آیات قرآن کریم هم به آن اشاره شده است، برخلاف نظام علی و معلولی، رویدادهایی را ایجاد کرده و جمله «کن فیکون» را در قرآن کریم ذکر کرده است.
او اضافه کرد: وقتی ما نظام علت و معلول را در روابط دنیایی خودمان می بینیم، ممکن است از قدرت خاص خدا غفلت کنیم؛ و بدانیم که این عالم هستی با این نظام علت و معلولی خود، مانند یک ساعت کوک کرده نیست که خداوند آفریده باشد و دیگر کاری به آن نداشته باشد، چرا که این طور فکر کردن با «توحید فاعلی» که از معتقدات شیعه است، سازگار نیست.
حجت الاسلام والمسلمین باستانی افزود: توحید فاعلی می گوید که اگرچه خداوند نظام علت و معلولی آفریده که تخلف ناپذیر است، اما در عین حال، با این که هرچه در عالم اتفاق می افتد، خواست خدا است.
او در ادامه سخنان خود با بیان این که طبق نظریه آیت الله العظمی خوئی(ره)، اراده انسان یعنی خداوند بخشی از خالقیت خود را به ما داده است، گفت: با اعتقاد به توحید فاعلی، می توان با تمام اتفاقات عالم ارتباط زنده برقرار کرد و بر همین اساس است که می گویند مؤمنین به همه اتفاقات دنیا خوشبین هستند.
این استاد حوزه علمیه قم با اشاره به مباحث فوق و تأکید بر این که استخاره محدود به تسبیح و قرآن نیست، گفت: وقتی مردد هستیم و شرایط استخاره هم موجود است، هر انتخابی کنیم و فقط این که بتوانیم آن را به تقدیر خدا منصوب کنیم، می تواند درست باشد؛ بر این اساس استخاره نه فقط با تسبیح و قرآن، که با هرچیزی صحیح است؛ اصلا شیخ بهایی(ره) نیز شیوه های مختلف استخاره را مطرح کرده است؛ و اصلا به اعتقاد بنده با شیر یا خط کردن هم می توان استخاره گرفت!
او خاطرنشان کرد: یکی از علمای صاحب استخاره معروف برایم تعریف می کرد که مرحوم آیت الله العظمی بهجت(ره) معتقد بودند که «استخاره معجزه جاریه قرآن است»؛ و اصولا یکی از باب ایمان استخاره است و از این رو نباید باب استخاره را تعطیل کرد؛ البته قرار هم نیست که جامعه اسلامی عقلش را تعطیل کند و مراد استخاره هم این نیست.