جایگاه رأی مردم در حکومت اسلامی

موضوع: مناظره «جایگاه رأی مردم در حکومت اسلامی»

نظریه پردازان: حجت الاسلام و المسلمین محسن غرویان و حجت الاسلام و المسلمین هاشم نیازی

به گزارش روابط عمومی موسسه فهیم، دویست و بیست و چهارمین جلسه نظریه پردازی موسسه فهیم شب گذشته ـ شنبه 20 دی ماه ـ با موضوع مناظره «جایگاه رأی مردم در حکومت اسلامی»  با سخنرانی «حجت الاسلام و المسلمین محسن غرویان» و «حجت الاسلام و المسلمین هاشم نیازی» و با حضور اساتید، طلاب، دانشجویان و پژوهشگران در محل موسسه فهیم قم برگزار شد.

استاد غرویان در ابتدای این مناظره گفت: نظریه ای که بیان خواهم کرد به گمان خودم نظریه جدیدی در بحث مشروعیت و مقبولیت است و نحوه تقریر این نظریه جدید است.

وی افزود: اسم این دلیل را دلیل افتراض می نامم و نتیجه این دلیل این می شود که رأی مردم جزء العله در مشروعیت نظام اسلامی است می توانیم این نظریه را نظریه پله کانی بگوییم و با این نظریه به شبهات پاسخ دهیم. جایی از این نظریه خلاف مسلمات دین و اسلام نیست و این اندازه برای درستی و صحت این نظریه کفایت می کند.

این استاد حوزه و دانشگاه در بیان نظریه خود گفت: حاکم باید یکسری شرایط را در پله اول داشته باشد. مثلا طبق روایات فقیه باشد، عادل و مدیر و مدبر باشد و این شرایط اجماعی و مشهور است این شرایط را متخصصین که فقها هستند تشخیص می دهند و در این پله اول به آراء عمومی مراجعه نمی کنیم.

وی ادامه داد: در پله اول مجتهدین و متخصصین شرایط را تشخیص می دهند و این از باب «فاسئلوا اهل الذکر» است. و این را همه عقلای عالم می پذیرند چون حکومت و جامعه دینی است و عقلای عالم می گویند که در جامعه و حکومت دینی باید به متخصصین دین مراجعه کنیم. و این اشکال ندارد و محل کلام نیست.

استاد غرویان در ادامه بیان دلیل خود اظهار داشت: پله دوم این دلیل این است که بالفعل اگر چند نفر واجد شرایط در جامعه داشته باشیم و اگر بخواهیم حکومت را به یکی از واجدین شرایط واگذار کنیم اینجا پای مردم و رأی اکثریت باز می شود

وی افزود: در ریاضیات از دلیل افتراض استفاده می کنند ما فرضی مطرح می کنیم که اگر این فرض درست باشد نظر شما از این فرض چیست؟ هرچند در خارج وجود ندارد و فرضی است. در ریاضیات می گوییم اگر دو خط موازی تا بی نهایت بروند همدیگر را قطع نخواهند کرد. این مثال، مصداق ندارد ولی طرح این دیدگاه از نظر علمی درست است.

 

این استاد حوزه و دانشگاه عنوان کرد: اگر در زمان غیبت که زمان محل ابتلای ماست دو مجتهد داشته باشیم که مساوی و هم سنگ باشند ـ این مساوی بودن عرفی است ـ فرض این است که اگر یکی از مجتهدین 20 درصد و دیگری 80 درصد رأی داشته باشند و هر دو شرایط را دارند  و یک رهبر و حاکم می خواهیم. اگر پرونده این دو را نزد شارع مقدس بگذاریم و به شارع بگوییم کدام یک از این دو امور حکومت را باید به دست بگیرند و شما کدام یک از این دو را برای اقدام به حکومت اجازه می دهید؟ پیامبر(ص) به کسی که 20 درصد رأی دارد می گوید اجازه اقدام به حکومت نداری، چرا؟ چون رأی تو کم است و دیگری که 80 درصد رأی دارد مشروع است.

وی با طرح این سوال که چرا این دیدگاه را تأثیر رأی اکثریت در مشروعیت نگذاریم؟ افزود: کسی که 20 درصد رأی ندارد پس مشروعیت هم ندارد کسی که شرایط پله اول و شرایط پله دوم را نیز دارد یعنی 80 درصد مردم به او رأی می دهند پس رأی مردم در مشروعیت تأثیرگذار است.

در ادامه این مناظره حجت الاسلام و المسلمین نیازی اظهار داشت: ولایت فقیه دو معنا دارد اولی به معنای حسبه و دیگری ولایت مطلقه است. مطلقه یعنی هر چیزی که به مصالح امت اسلامی بر می گردد. به نظرم حسبه نیز جزء امور مصالح امت است لذا منکرین قبول کرده اند که اگر حکومت صالحی تشکیل شد واجب شرعی است که همه مومنین به این حکومت کمک کنند.

وی افزود: ولایت در مرتبه اول به خدا تعلق دارد در مرتبه دوم به معصومین(ع) می رسد در مرحله سوم «اما الحوادث الواقعه» را داریم که به تعبیر امام خمینی(ره) ولایت فقیه نیاز به دلیل ندارد و تصور آن موجب تصدیق است. اسلام مکتب است و مکتب ایدئولوگ می خواهد و نقش ولایت فقیه نقش ایدئولوگ است و همه باید از آن اطاعت کنند.

این استاد حوزه علمیه قم در بیان تفاوت مقام ولایت فقیه با مقام افتا گفت: در افتا فقیه یکسری قضایا را می گوید و مقام اجرا مقام حکم می شود و ما به این ولایت می گوییم. شیوه اجرایی این حکومت اقتضا می کند که در بعضی از مواقع انتخابات باشد و در بعضی از مواقع انتصابات باشد و به این مصلحت یا «غبطه» می گویند.

وی ادامه داد: در مقام اجرا که جنبه اجرایی است عده ای به عنوان همفکران و خبرگان پیش نویسی برای قانون اساسی تهیه کرده و مدت ها خبرگان روی قانون اساسی کار کردند و ولایت فقیه را به عنوان اصلِ اساسی و محوری نظام قرار دادند. خبرگان در مقام اجرا تشخیص دادند که مصلحت این است که مردم احساس کنند رأی آنها در سرنوشت شان دخالت دارد و بهتر این است که در مسائل مهمه مثل ریاست جمهوری و مجلس باید انتخابات برگزار شود بعد که ولی فقیه تشخیص داد که محدوده مصلحت این است بعد از تنفیذ و در طول تنفیذ قانون اساسی از طرف ولی فقیه، حق مردم به وجود آمد.

استاد نیازی خاطر نشان کرد: وِزان ولایت فقیه واحد است هیچ فقیهی نگفته که ولایت ولی فقیه در امور حسبه مشروط به رأی مردم است. بعد از تنفیذ ولی فقیه، حق مردم پیدا می شود و در مرحله بعد رأی مردم واجب شرعی می شود یعنی به قول علما «حقی است که به حکم شبیه است.» به خاطر اینکه مردم احساس کنند که رأی آنها سرنوشت ساز است به همین خاطر ولی فقیه این را تنفیذ کرد.

در ادامه این مناظره استاد غرویان اظهار داشت: آیا مشروعیت حکومت و حاکم به رأی مردم بستگی دارد یا نه؟ من گفتم رأی مردم جزء العله است رأی مردم در پله دوم قرار دارد اگر بگوییم رأی مردم در طول نظر فقهاست هر دو کلام یک مطلب هستند.

 

وی ادامه داد: ما یک حاکم باالقوه و بالفعل داریم. حاکمیت باالقوه از آن کسی است که واجد شرایط پله اول باشد و همه روایات، شرایط حاکم بالقوه را که چه کسی می تواند حکومت کند، بیان می کنند و من اینها را قبول می کنم. سوال من این است فقیهی می خواهد بالفعل حکومت کند آیا اقدام او مشروع و غیر مشروع برمی دارد یا نه؟ حرکت اولیه آنها کدام مشروع و کدامش نامشروع است؟ اینکه هردو در پله اول مشروعیت دارند درست است. فعلیت ـ از دیدگاه من ـ و اجرا ـ به تعبیر آقای نیازی ـ تحت شرع قرار می گیرند؟ آیا این اجرا مشروع و نامشروع برمی دارد یا نه؟

این استاد حوزه و دانشگاه عنوان کرد: از دیدگاه من رأی اکثریت مردم جزءالعله است و رأی کمتر، تاثیری در مشروعیت و اقدام ندارد. رای اکثریت مردم در مقام اجرا یا فعلیت را پیامبر(ص) امضا می کند. و مناط امضای پیامبر(ص) رأی اکثریت مردم است.  

وی در پایان این بخش از سخنان خود گفت: مردم به خبرگان رأی می دهند و خبرگان رهبر را انتخاب می کنند پس مردم مشروعیت دارند که خبرگان را انتخاب می کنند.

در ادامه حجت الاسلام و المسلمین نیازی اظهار داشت: فقها خبرگان را تاسیس کرده و خبرگان مردم را در تعیین سرنوشت خود دخیل کردند و بعد از اینکه ولی فقیه قانون اساسی را تنفیذ کرد حق مردم ایجاد شد. و ولایت فقیه ولایت مصلحت در امت اسلامی است و فقها شکل اجرایی را به نوعی تعیین کردند و امام فرمودند که خبرگان تقویت رهبری است. حق مردم از شکم ولایت فقیه به وجود آمده تا رأی آنها نه تنها حق، بلکه به عنوان وظیفه، بازوانی برای فقیه باشند. اگر مردم به صحنه نیایند فقیه برای اجرا قدرت ندارد. حضرت علی(ع) حق ولایت داشت ولی مردمی نبود که آن حضرت را حمایت کند. یا امام صادق(ع) فرمودند اگر به تعداد این گوسفندان یارانی داشتم قیام می کردم.

استاد غرویان گفت: یکی از حرف های اساتید دانشگاه و روشنفکران این است که ما چرا ادبیات و تقریر علمی خود را درست نمی کنیم. این تعبیر که مردم گوسفند محسوب شود و ولی فقیه چوپان، درست نیست. این به نحوه تقریر های ما بر می گردد. من معتقدم که ثبوتا فرمایش استاد نیازی با گفته بنده تفاوتی ندارد نحوه تقریر دو نوع است. عرض بنده این است که باید تئوری ولایت فقیه را به گونه ای بگوییم که مردم ناراحت نشوند. تئوری را باید به گونه ای بگوییم تا عقلای مردم بپذیرند.

استاد نیازی اظهار داشت: چرا بگوییم رای مردم در مشروعیت تأثیر دارد به تعبیر آیت الله جوادی آملی، ولایت فقیه ولایت فقه است و بر خود فقیه هم رعایت قوانین لازم است. اگر در شیوه اجرا رهبری شیوه ای را گفت بر خود او هم لازم است مثل شرکت در انتخابات. خود فقیه این شیوه را امضا کرده و بر خودش هم واجب است که عمل کند. فقیه هم حق ندارد که بر خلاف شیوه اجرایی که خود مصلحت دید، عمل کند.

استاد غرویان اظهارداشت: مردم را با الفاظ بد خطاب کردن و اینکه بگوییم رأی مردم پشیزی ارزش ندارد، ادبیات صحیحی نیست.

 

وی افزود: امام فرمودند میزان رأی ملت است همان امامی که قانون اساسی را تنقیذ کردند. ما باید اینها را تبیین فقهی کنیم. بحث من این است که این فرمایش امام را بنشینیم تقریر و تبیین کنیم. آیا دیدگاه حضرت امام می تواند از نظر فقهی این باشد که رأی مردم در مشروعیت نقش ندارد و از طرف دیگر ایشان رأی مردم به قانون اساسی را امضا و تنفیذ کنند؟ آیت الله جوادی در جاهای مختلف می فرمایند «و امرهم شورا بینهم» ضمیر «هم» به مردم بر می گردد.

استاد نیازی گفت: در این آیه «اذا عزمت» با پیامبر(ص) است. و استاد غرویان جواب داد: این مطلب جای گفتگو دارد. ولی فقیه در پله دوم باید با مردم مشورت کند. چرا نگوییم که رأی مردم در مشروعیت، جزء العله است؟

استاد نیازی اظهار داشت: اصل کار این است که شیوه کشورداری ما نظام ولایت فقیه است و اعمال ولایت فقیه به دائره مصلحت امت بر می گردد. اگر در فرض محال رأی مردم بر خلاف مصلحت باشد، فقیه می تواند بگوید که حق مردم تاثیر دارد؟ اگر شرایطی پدید آمد که رأی مردم برخلاف مصلحت نظام باشد، آیا ولی فقیه به خود حق می دهد که بگوید رأی مردم صحیح است؟ قطعا نمی توند؛ چون ولایت فقیه در محدوده مصلحت است.

استاد غرویان در پاسخ گفت: اگر این چنین باشد ولی فقیه می گوید ولایتِ پله اول را دارم و حکومت از آن من است و مشروعیت ولایت پله اول متعلق به من است. حالا که مردم بر خلاف نظر من رأی می دهند این مصلحت نیست که من بر مردم فشار بیاورم و مردم را وادار به نظر خودم کنم.

استاد نیازی جواب داد: اگر اقلیتِ کم و جان بر کف در خدمت رهبر بودند و بگویند که شما هر چه بگویید ما همه تابع شما هستیم در اینجا ولی فقیه باید بالفعل اقدام کند و حتماً هم اقدام می کند. چون با وجود عده قلیل وظیفه شرعی ولی فقیه این است که باید احکام اسلامی اجرا شود. بله در این فرض واقعاً همان اقلیت فداکار، قطعا بر اکثریت مقدم هستند. پیامبر به حضرت علی فرمودند اگر 20 نفر تو را حمایت کردند برای دفاع از حق خود قیام کن و اگر تعداد کمتر باشند، قیام نکن.

استاد غرویان اظهار داشت: وظیفه فقیه عدم اقدام است چون بر مصلحت اسلام و مسلمین نیست. مثل سیره امام علی(ع)، ایشان سکوت کردند. استاد نیازی گفت: در روایت آمده که پیامبر(ص) به حضرت علی فرمود اگر 20 نفر بودند قیام کن. استاد غرویان در پاسخ اظهار داشت: 20 نفر موضوعیت ندارد؛ بالاخره عده ای از اصحاب حضرت علی(ع) فدایی بودند و حضرت می توانستند با آنها قیام کنند.

در پایان اساتید به سوالات حاضرین پاسخ دادند.