گزارش نشست نقد و بررسی کتاب نظریه روح معنا در قرآن

نشست نقد وبررسی کتاب "نظریه روح معنا در قرآن" برگزار شد

269 مین جلسه از سلسله جلسات موسسه پژوهشی فرهنگی فهیم، شامگاه شنبه چهاردهم اسفندماه 95 با عنوان نقد وبررسی کتاب "نظریه روح معنا در قرآن" نوشته دکتر حامد شیواپور و با نقادی استاد حسین عرب و با حضور جمعی از فضلا، طلاب و دانشجویان در محل موسسه برگزار شد.

در ابتدای جلسه دکتر حامد شیواپور نویسنده کتاب اظهار داشت: محتوای کتاب موضوع پایان نامه دکتری اینجاب بوده که بعد در قالب طرح پژوهشی در گروه قرآن دانشگاه مفید به انجا رسیده است و درباره متشابهات در قرآن و حدیث است.

عضو هییت علمی دانشگاه مفید سپس با اشاره به الفاظ متشابه در قرآن بیان داشت: از دیرباز در بین مفسران بحث بوده که الفاظ متشابهی مانند عرش، کرسی، لوح ، قلم، سمع بصیر ومانند آنها را چطور درباره خداوند می تواند معنا کرد.

1.  رویکرد اهل ظاهر که الفاظ را حمل بر معنای ظاهری می کردند.

2. رویکرد مشهور که الفاظ مشابه را حمل بر مجاز می نمودند

3. نظریه روح معنا یک نظریه بدیل در برابر نظریه حقیقت و مجاز قرار می گیرد. ومدعی است که الفاظ مشابه در حقیقت مجاز نیستند و در معنای حقیقی خود استعمال می شوند.

نویسنده کتاب نظریه روح معنا در تفسیر قرآن در ادامه خاطر نشان ساخت: بر اساس نظریه روح معنا هر لفظی بر یک معنای عام وضع شده که گسترده است و مصادیق مادی و محسوس متعارفی که با آن سروکار داریم یک مصداق از آن الفاظ است ؛به عنوان مثال قلم وضع شده برای ابزار و وسیله نوشتن و یک مصداق متعارف آن همین قلم های معمولی است که ما از آن برای نوشتن استفاده می کنیم بنابراین اگر یک حقیقت غیر مادی هم وجود داشته باشد که با آن بنویسید به آن هم قلم یگویند مثلا اگر فرشته ای حقایقی را در قلب انسان ثبت کند به معنای حقیقی کلمه به آن قلم گفته می شود.

عضو هیأت علمی دانشگاه مفید در بخش دیگری از سخنانش گفت: نظریه روح معنا به صورت سلبی و ایجابی قابل تقریر است بعضی گاهی گفته می شود که الفاظ وضع شده اند بر روح معنا و گاهی هم گفته می شود که الفاظ در هنگام وضع بر مصادیق خصای دلالت نمی کند.

دکتر شیواپور با اشاره به نکات اصلی نظریه روح معنا بیان داشت: نظریه روح معنا منکر وجود مجاز در قرآن نیست. و واضع الفاظ بر روح معنا را هم فرد مشخصی نمی داند. نظریه روح معنا را برای اولین بار غزالی در جهان اسلام مطرح کرده و بعد از ملاصدرا در دستگاه فلسفی خود برای این نظریه مبنا درست کرده است و آن را بسط داده. و بعد از او هم فیض و ملاهادی سبزواری و حضرت امام از این نظریه استقبال کرده اند و علامه طباطبایی هم روایت ویژه ای از آن ارائه نموده است. و شهید مطهری و علامه جوادی هم در آثار خود از آن استفاده نموده اند. و عارفانی چون مولانا و ابن عربی هم از آن بهره برده اند.

دکتر شیواپور در بخش پایانی سخنانش خاطر نشان ساخت: من در این کتاب به دنبال دفاع از این نظریه نبوده ام و فقط آن را گزارش کرده ام به همین خاطر در بخشی از کتاب نقدهای که بر آن وارد شده را نیز بیان کرده ام از جمله نقد حاج آقا مصطفی خمینی که معتقد بود این نظریه بیشتر دوقی است تا برهانی. و در آمیختن عرفان با زبان است و آمیختن مباحث وجود شناختی با مباحث اعتباری روا نمی باشد.

نویسنده کتاب در پایان بیان داشت: به اعتقاد من این نظریه بیشتر بر اساس حدس است تا دلیل و برهان و اگر بگویم الفاظ بر معنای کلی وضع شده اند دامنه تعمیم آن تا کجا می انجامد و می توان برای الفاظ محسوس هم قائل به روح معنا شد. و این روا نمی باشد و لی حسن این نظریه آن است که با یک نگاه معنوی و الهی و متافیزکی به زبان که یک پدیده مادی و این جهانی است نگریسته می شود و به آن تعمیق و تعالی می بخشد.

در بخش دوم این نشست حجه الاسلام و المسلمین استاد حسین عرب ناقد کتاب خاطر نشان ساخت: با توجه به این که تا کنون در این زمینه اثری به صورت مستقل نشده و کتاب ایشان دومین اثر است این نقطه قوت کتاب است و نویسنده در مباحث آن زحمات زیادی را متحمل شده است.

استاد عرب سپس افزود: اما در این اثر به چرایی وضع یعنی حکمت وضع به درستی اشاره نشده است . به نظر بنده تا حکمت وضع مشخص نشود چیستی وضع به درستی روشن نمی شود و ابتدا باید به این سوال پرداخت که منشأ و حکمت پیدایش الفاظ برای معانی چیست؟ و باید گفت فلسفه وضع نیاز است و واضع هم شخص مشخص نیست بلکه عموم مردم هستند و بر اساس نیازی که در طول تاریخ پیدا شده لفظ برای یک معنا وضع می شده است.

استاد حوزه علمیه کاشان در ادامه بیان داشت: به اعتقاد بنده نویسنده کتاب باید ابتدا تاریخ و تعریف وضع را با چاشنی اصولی دنبال می کرد و موضع خود را در برابر موضع نویسنده کتاب "التحقیق فی کلمات القرآن الکریم" که اشتراک لفظی است و قائل به اشتراک معنوی است، روشن می کرد.

و همچنین ایشان باید موضع خود را در برابر مرحوم آخوند خراسانی در کفایه که تعریف وضع را به شکل مبهم بیان کرده روشن می کرد.

استاد عرب در بخش دیگری از سخنانش با استفاده از مفاهیم فلسفی بیان داشت: همچنین باید به تفکیک بین لوازم کلی ماهیت و عوارض مشخصه و مصنفه پرداخت و تکامل علوم در اشتراک و افتراق الفاظ یعنی هر لفظی در هر دستگاه فکری بر اثر تکامل یک معنای خاصی را افاده می کند مد نظر قرار داد.

استاد حوزه علمیه در بخش پایانی سخنانش افزود: نقد دیگر آن است که در این کتاب به روایاتی که شاهدی بر تأیید نظریه روح معنا است اشاره نشده است.

دکتر شیواپور در پاسخ به انتقاد استاد عرب نسبت به عدم استفاده از روایات بیان داشت: من در این کتاب یازده روایت را شاهد آورده ام که دو روایت آن از نهج البلاغه است.