وجوب تحصیل قدرت برای امر به معروف و نهی از منکر

استاد سروش محلاتی در نشست موسسه فهیم این مسئله را تشریح کرد که برای اجرای امر به معروف و نهی از منکر تحصیل قدرت هم از جانب مردم و هم حکومت لازم است.

به گزارش شفقنا، استاد سروش محلاتی در نشست مجازی به مناسبت عزاداری ماه محرم و صفر که توسط موسسه فرهنگی پژوهشی فهیم برگزار می شود، به مقوله وجوب تحصیل قدرت برای امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرد و بیان داشت: مسلم است که امر به معروف و نهی از منکر مشروط به قدرت است، قدرت مانند عقل یکی از شرایط عامه تکلیف است و کسی که ناتوان است وظیفه و مسئولیتی ندارد.

او افزود: کسی که بالفعل قدرت جلوگیری از منکر ندارد اما می تواند قدرت یابد و جلوی منکری را بگیرد یا معروفی را اقامه کند، آیا وظیفه دارد به دنبال تحصیل قدرت برود یا تحصیل قدرت واجب نیست؟ و هرجا که قدرت پیدا کرد، وظیفه امر به معروف خواهد داشت؟ البته این مسئله برای تحصیل قدرت اختصاص به امر به معروف ندارد و شبیه آن در تکالیف دیگر همچون حج تمتع مطرح است.

استاد حوزه علمیه قم بیان کرد: استنباط برخی فقها این است که تکلیف امر به معروف و نهی از منکر یک تکلیف مشروط است اما درباره جهاد دلیل داریم برای اینکه آماده شدن و تحصیل قدرت واجب است. به همین دلیل برخی فقها مانند محقق سبزواری معتقدند دلیلی بر وجوب تحصیل قدرت برای امر به معروف و نهی از منکر وجود ندارد.

او با بیان اینکه در مقابل دیدگاه محقق سبزواری، دیدگاه عده دیگری از فقها مبنی بر وجوب تحصیل قدرت برای امر به معروف و نهی از منکر وجود دارد، گفت: این عده از فقها معتقدند امر به معروف و نهی از منکر یک امر تصادفی نیست که اگر ما توانایی داشته باشیم انجام دهیم بلکه تحصیل قدرت برای اجرای این فریضه واجب است.

سروش محلاتی با بیان اینکه این نظر در بین فقهای ۲۰۰ سال قبل از جمله مرحوم صاحب مفتاح الکرامه، مرحوم صاحب ریاض، صاحب مستند نراقی، مرحوم صاحب جواهر و مرحوم شیخ انصاری مورد توجه قرار گرفت، بیان کرد: همه این بزرگان تاکید کردند که تحصیل قدرت واجب است و مسلمانان باید شرایط را فراهم کرده و ابزارهای لازم را تحصیل کنند تا امر به معروف و نهی از منکر را بتوانند انجام دهند مثلا اگر برای جلوگیری از ظلم نیاز به قدرت و توان خاصی است، باید این کار را انجام داد.

او گفت: کسانی از فقها که معتقد به وجوب تحصیل قدرت هستند به اطلاق ادله استناد می کنند و می گویند خداوند در امر به معروف و نهی از منکر شرط مستطیع ذکر نکرده است لذا اطلاق دلیل می گوید امر به معروف و نهی از منکر واجب است. در برابر این اطلاق، عقل همه خطابات را مقید به قدرت می کند یعنی شخص عاجز و کسانی که قدرت ذاتی ندارند، تکلیف ندارند اما اگر کسانی بالفعل و بالقوه این قدرت را داشته باشند، بر آنها واجب است.

استاد حوزه علمیه به استدلال شهید مطهری در زمینه تحصیل قدرت در امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرد و گفت: امر به معروف و نهی از منکر از دیدگاه شهید مطهری پایه و اساس همه ارزش های اسلامی است لذا معقول نیست که شارع فریضه با این اهمیت را به امر تصادفی و اتفاقی موکول کند بلکه از قبیل واجب معلق است و قدرت شرط واجب است نه شرط وجوب.

او این نکته را خاطرنشان کرد: فقهایی که به اطلاق ادله استناد می کنند آیا امر به معروف و نهی از منکر در ردیف  اطلاقات قرار می گیرد؟ اطلاق در جایی قرار می گیرد که متکلم در مقام بیان باشد و نوعا فقها در باب امر به معروف و نهی از منکر دلیل را به ما نشان ندادند که بتوان از اطلاق ان استفاده کرد و با استناد به اطلاق به این نتیجه رسید که شرط قدرت وجود ندارد.

سروش محلاتی ادامه داد: امر به معروف و نهی از منکر آیا وجوب عقلی دارد یا نقلی؟ آیا تعبدی است یا از احکام امضایی است که نزد عقلا وجود دارد؟ بسیاری از فقها و علما مانند امام خمینی معتقدند که امر به معروف و نهی از منکر وجوب عقلی دارد، در این صورت برای امضای احکام باید سراغ عقل برویم.

او عنوان کرد: اینکه شهید مطهری بیان می کنند امر به معروف و نهی از منکر اساس ارزش های اسلامی است و نمی توان آن را موکول به امر اتفاقی کرد اینگونه می توان پاسخ داد که چه اشکالی دارد در اینگونه موارد تفصیلی در موارد مختلف ببینیم؟ درواقع این سئوال را می توان مطرح کرد که آیا همه معروفات و همه منکرات در یک ردیف قرار دارند؟ آیا می توانیم یکسان انگاری کنیم یا امر به معروف و نهی از منکر را متفاوت از دیگر تکالیف ببینیم. مثلا یکی از مسائل اجتماعی، مساله تامین امنیت است که عقلای عالم برای تامین امنیت تحصیل قدرت را لازم می دانند. اما اینکه شرع مقدس برای هر منکری از ما خواسته تحصیل قدرت کنیم، چگونه اثبات می شود؟ اعمال قدرت برای تک تک معروف ها و تک تک منکرها از این دلیل استفاده نمی شود بلکه برای معروف ها و منکرهایی که دارای اهمیت هستند باید به دنبال تحصیل قدرت رفت و جلوگیری از این منکرات را به حداکثر رساند.

استاد حوزه علمیه قم ادامه داد: اگر ما این استدلال را پذیرفتیم و خواستیم از اطلاق ادله استفاده کنیم، باید ببینیم اساسا این منطق، با بقیه احکام چه نسبتی پیدا می کند؟ ما وقتی به زکات می رسیم، تحصیل قدرت لازم نیست. در مورد خمس هم اگر کسی قبل از رسیدن به سال مالی، می تواند پس انداز خود را خرج کند آیا بر او واجب است که برای پرداخت خمس، خرج نکند؟ که لازم نیست. در مورد حج هم مستطیع بودن شرط است.

او با بیان اینکه مسئله تحصیل قدرت در احکام به عنوان یک اصل کلی نیست، گفت: مثلا در اجرای حدود، قدرت نیاز است و در قرون مختلف، زمان هایی بود که فقها قدرت بر اجرای حدود نداشتند اما اگر در زمانی امکان تحصیل قدرت برای اجرای حدود به وجود آمد، آیا تحصیل قدرت واجب است؟ مرحوم حضرت آیت الله العظمی خویی واجب نمی دانند.

سروش محلاتی این سئوال را مطرح کرد که چرا فقها مسئله تحصیل قدرت را به رسیدن به حکومت گره زده اند، گفت: مگر قدرت اجرای امر به معروف و نهی از منکر فقط باید در اختیار حاکمان قرار بگیرد؟ البته بخشی از اعمال قدرت برای امر به معروف و نهی از منکر در اختیار حاکمان قرار می گیرد اما امر به معروف و نهی از منکر از ناحیه مردم چگونه است؟ آیا مردم مکلف هستند؟ آیا مردم برای جلوگیری از فساد حاکمان مکلف به امر به معروف و نهی از منکر هستند؟ بله مکلف هستند. همانطور که مردم وقتی منکر کوچک را در میان خود می بینند باید تذکر دهند، وقتی منکرهای بزرگ مانند فساد سازمان یافته را در حکومت می بینند باید نهی از منکر کنند؟ قطعا نیاز است که به صحنه بیایند لذا به جای اینکه تاکید را روی این برویم که مسئله امر به معروف و نهی از منکر از جانب حکومت نیاز به قدرت است، باید به مردم و نقش قدرت آنها در نیز توجه کرد.

او به دیدگاه آیت الله منتظری در مورد تحصیل قدرت در امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرد و افزود: در دیدگاه ایشان، اگر اعمال قدرت نشود، مسئله امر به معروف و نهی از منکر لغو است و خاصیتی ندارد. درواقع امر به معروف و نهی از منکر را در کانال حکومت قرار می دهد.

استاد حوزه علمیه گفت: این دیدگاه، هم محذوراتی به همراه دارد؛ یکی اینکه امر به معروف و نهی از منکری که جلوی فساد حکومت را می خواهد بگیرد و نیازمند قدرت در مردم است در این دیدگاه دیده نمی شود. اینکه قدرت را متمرکز در حکومت ببینیم خود زمینه ایجاد منکرات جدید است. البته آیت الله منتظری در سال های پایانی عمر خوددر پاسخ به سوالی این مسئله را متذکر شدند که مردم باید ابزارهای لازم برای امر به معروف و نهی از منکر را داشته باشند.

او افزود: شهید مطهری واقع بینانه ترین نظر را در این زمینه داده اند. ایشان بعد از اینکه تحصیل قدرت در امر به معروف و نهی از منکر را واجب می دانند، بیان می کنند که قدرت متوقف بر اتحاد است و اتحاد متوقف بر اموری مانند نظم و تشکیلات است و هروحدتی موجب قدرت نیست بلکه اتحاد منظم براساس تشکیلات حزبی که بتواند ایجاد قدرت کند و یا قدرت متشتت را متمرکز کند یا مورد استفاده قرار دهد و از طرفی قدرت متمرکز موجب رشد اجتماعی است.

سروش محلاتی تاکید کرد: اگر مسئله امر به معروف و نهی از منکر و تحصیل قدرت قبل از آن را صرفا در مسئله حکومت ببریم علاوه بر تضعیف نگاه معطوف به قدرت در مردم با مشکل دیگری هم مواجه می شویم و آن اینکه حکومت برای اجرای هر معروفی و جلوگیری از هر منکری بتواند اعمال قدرت کند. این دیدگاه هم معذوراتی را به همراه دارد.

او گفت: تحصیل قدرت برای واجباتی که از نظر شرع تعطیل ناپذیر است و مطلوب بودن آن در همه جا آشکار و روشن است، لازم است اما نسبت به همه معروفات و جلوگیری از همه منکرات دلیلی وجود ندارد و ثانیا منکرات تنها منکراتی نیست که فقط در مردم اتفاق می افتد بلکه منکرات دیگری وجود دارد که در حکومت وجود دارد و مردم باید جلوی این منکرات را بگیرند و اگر مردم به صحنه نیایند و جلوی این منکرات را نگیرند، فساد کل سیستم را می گیرد و سرازیر به توده های مردم می شود و درد و رنج آن، کل جامعه را می گیرد. هیچ چاره ای غیر از آنکه قدرت در میان مردم باشد و ابزارهایی در اختیار آنها باشد مانند رسانه های آزاد و احزاب قوی وجود ندارد و و بدیلی هم برای اینگونه ابزارهایی که به مردم در برابر حکومت قدرت می دهد، برای اصلاح امور در کار نیست. پس درباره وجوب تحصیل قدرت برای نهی از منکر، نه قدرت را یکجا می توان به حکومت سپرد و قدرت مردم را نادیده انگاشت و نه می توان حکومت را برای اِعمال قدرت در اجرای معروفها و جلوگیری از همه منکرات موظف دانست.