تحلیل فلسفه مجازات در اسلام

نظریه پرداز: حجت الاسلام و المسلمین دکتر رحیم نوبهار

موضوع: تحلیل فلسفه مجازات در اسلام

به گزارش روابط عمومی موسسه فهیم، دویست و یکمین جلسه نظریه پردازی موسسه فهیم شب گذشته ـ شنبه 12 بهمن ماه ـ با موضوع "تحلیل فلسفه مجازات در اسلام"  با سخنرانی «حجت الاسلام و المسلمین دکتر رحیم نوبهار» پژوهشگر حوزوی و عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی و با حضور اساتید، طلاب، دانشجویان و پژوهشگران در محل موسسه فهیم قم برگزار شد.

 

حجت الاسلام و المسلمین دکتر رحیم نوبهار در ابتدای این نشست با قدردانی از "حجت الاسلام قاضی زاده" که در موسسه فهیم به مسائلی می پردازد که در حوزه های علمیه کمتر به آنها توجه می شود گفت: گفتگوهای فراوانی در مورد مجازات ها در اسلام طرح شده و به عنوان چهره اسلام معرفی می شود.

 

وی افزود: برای تحلیل دیدگاههای اسلام درباره اهداف کیفر یک راه این است که از متون موجود و تحلیل آنها به اهداف کیفر از دیدگاه اسلام دست یابیم این کار ارزشمندی است ولی برای تحلیل عمیق از اهداف کیفر در اسلام کافی نیست و رویکرد کلی تری لازم است که احکام مجازات در اسلام را از چشم اندازهای مختلف تحلیل کند.

 

وی با بیان اینکه در گام اول باید مکان یابی کنیم یعنی ببینیم مجموعه مقررات مجازات اسلامی در فقه با توجه به دسته بندی های فقهی مقررات جزایی، در چه حوزه ای قرار می گیرد افزود: مجازات، حدود و دیات از نظر شرعی آیا از احکام تعبدی است یا مسائلی در حوزه احکام وسیاسات؟ نتیجه این دو، در روش شناسی و نحوه تعامل با نص فرق می کند.

 

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی خاطرنشان کرد: تلقی غالب علما این است که جزائیات اسلام همچون نصوص باب عبادات است و این تلقی مورد درنگ است. امام خمینی(ره) در یکی از کتاب های خود فرموده اند که در مسائل عقلایی، نصوص آن مجموعه را در همان فهم عقلایی باید تبیین کنیم.

وی در مورد محور دوم بحث خود ابراز داشت: غالب علما، نظام افتراقی و دوگانگی بین حد ـ تعزیر را پذیرفته اند ما نمی توانیم دیدگاه فلسفی اسلام را روشن کنیم مگر اینکه تکلیف خود را با این دسته بندی روشن کنیم و این تقسیم بندی حد ـ تعزیر باید مورد بازخوانی قرار گیرد.

 

حجت الاسلام نوبهار ادامه داد: گاه میان حد و تعزیر تا 20 تفاوت ذکر کرده اند برای نمونه شفاعت در حد نیست ولی در تعزیرات وجود دارد در حد درنگ نیست ولی تعزیر را می توانیم به تاخیر بیاندازیم.

 

وی با طرح این سوال که چرا به جرمی حد و به جرم دیگر تعزیر می گویند؟ در ادامه ابراز داشت: هر چه قدر که بتوانیم این دوگانگی را بر بنیاد عقلی بنا کنیم، نمی توانیم. و با دلایل ثابت می کنیم که شرع برخی از مجازات ها را به عنوان تعزیر و برخی را به عنوان حد بیان کرده است.

 

این پژوهشگر حوزوی در مورد ملاک های تقسیم بندی حد ـ تعزیر گفت: ملاک هایی مثل؛ تقسیم بندی حد ـ تعزیر بر اساس حمایت از ارزش های بنیادی، یا حد ناظر به ارزش هایی است که مورد اهتمام شارع است و تعزیر این گونه نیست و یا حدود و نه تعزیر برای تطهیر گناهان اخروی است و یا مبنای این تقسیم بندی، حق الله بودن و حق الناس بودن است، همه این ملاک ها قابل مناقشه است.

 

وی محور سوم بحث خود را مطالعه تاریخ کیفر معرفی کرد و تاکید کرد: قدر و منزلت مطالعات تاریخی اغلب مغفول مانده است مطالعات تاریخی بسیار راهگشاست ما نمی توانیم بدون تبارشناسی به ابعاد یک مفهوم و نظریه پی ببریم خدمتی که "آیت الله بروجردی" به حوزه کرد و به وسیله شاگردانش ادامه یافت این بود که باید به کُنه و تاریخ فتاوای ائمه(ع) آشنا باشیم روحیات سوال کننده و اینکه فتوای اهل سنت را بدانیم. و به این، بافت گرایی یا زمینه گرایی گفته می شود.

 

عضو هیات علمی دانشگاه شهید بهشتی ادامه داد: در بحث مجازات ها باید بدانیم که در زمان پیامبر(ص)، مردم شبه جزیره عرب چه ذهنیتی راجع به قصاص و حدود داشتند؟ و تحلیل مجازات در اسلام بدون شناخت تلقی شبه جزیره عربستان ناممکن است.

 

وی عنوان کرد: قبل از اسلام مجازات هایی در محیط عربستان مثل سوزاندن و قطع دست وجود داشت و حتی نام بنیانگذاران این مجازات ها در تاریخ ثبت شده است پس این مجازات ها، آورده های نوین شرع نیستند بلکه از طرف حکمای آن جامعه پذیرفته شده و ارتکازات عرف در مورد شیوه ها وجود داشته است. وقتی که شیوه مجازات مورد تایید شارع است آیا آن ارتکازات شرعی هم مورد تایید است یا نه؟ و آیا می توان به دنبال اهدافی ـ مثل بازدارندگی ـ با روش های دیگر باشیم؟

 

حجت الاسلام نوبهار با بیان اینکه تقسیم بندی حد ـ تعزیر فقهی نیست بلکه تقسیم بندی روایی است افزود: روایتی نداریم که حدود را برای ما بشمارد و بگوید که بقیه آن تعزیر است من در کتاب های روایی این تقسیم بندی را ندیدم و اختلاف فقها در تعداد حدود نشاندهنده آن است و عملکرد پیامبر(ص) و ائمه(ع) در مجازات ها عملگرایانه بوده است نه اینکه بخواهند برای ابد و همیشگی تاریخ، قوانینی مقرر کنند و تلقی مسلمانان هم از حدود مثل عبادات میلیمتری و ثابت نبوده است و چگونگی شکل گیری حدود در نظام اسلامی شایسته تامل است.

 

وی در پایان در جمع بندی دیدگاههای خود اظهار داشت: نظام مجازات در اسلام بر اهداف تاکید می کند تا روش ها و ابزار، نظام واکنش ها نظامی پویاست و از تمام یافته های بشری استفاده می کند، نظامی محتواگراست و اگر بر روشی تاکید می کند مستند بر محتوا و تحلیل عقلانی است و پیش بینی مجازات های ثابت برای برخی حدود لازم است ولی حاکم باید اختیاراتی داشته باشد که آنها را با توجه به مسائل اجتماعی به روز کند.