اخلاق سخن‌گفتن

به گزارش ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین مهدی مهریزی، عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث، شامگاه جمعه، سوم اردیبهشت‌ماه، در نشست «اخلاق سخن‌گفتن» در مؤسسه فهیم با بیان اینکه برخی مباحث اخلاقی امروزه ساده‌انگاری شده و نادیده گرفته می‌شود، گفت: این ساده‌انگاری سبب شده تا خیلی از آفات اخلاقی در جامعه وجود داشته باشد که خودش منشأ بی‌اخلاقی‌های بزرگتر است.

وی افزود: زمانی تصور می‌کردم که چرا سیدرضا صدر از علمای بزرگ حوزه که اسفار تدریس می‌کرد؛ سه کتاب دارد که به حسد، دروغ و استقامت پرداخته است؟ دیدم فیلسوفی که اسفار تدریس می‌کند؛ وقتی دست به قلم می‌برد انگشت روی دروغ، حسادت و استقامت می‌گذارد؛ زیرا جزء بلایای جامعه معاصر او بوده است.

مهریزی تصریح کرد: کتابی به فارسی به نام «حرف مفت» ترجمه شده که نویسنده آن استاد فلسفه ذهن در آمریکا است؛ این موارد نشان می‌دهد که نباید برخی مسائل اخلاقی را کوچک بدانیم؛ زیرا می‌تواند پایه مشکلات بسیار بزرگتر باشد. در متون اسلامی هم به این مسئله اشاره شده است؛ امام علی(ع) فرمودند: «کم من دم سفکه دما» چه بسیار خون‌هایی که باعث آن یک سخن بود. همچنین فرموردند «رب کم من دم سفکه فم» چه بسیار خون‌ریزی‌هایی که عامل آن زبان بوده است؛ «رب فتنة اثارها القول»؛ چه بسیار مصیبت‌هایی که یک سخن باعث آن شده است؛ گاهی یک حرف در یک خانواده گفته می‌شود و یک خانواده را فروپاشی می‌کند یا در کشوری زده می‌شود و آسیب‌های بسیار به همراه دارد.

عضو هیئت علمی دانشگاه قرآن و حدیث بیان کرد: اگر بسیاری از افراد بدانند که سخن گفتن مانند اعمال انسان مسئولیت دارد کمتر سخن می‌گویند؛ در برخی روایات داریم که اثر یک سخن گاهی از تیر و جراحات شمشیر بالاتر است؛ زیرا زخم شمشیر بهبود می‌یابد، ولی زخم زبان از بین نمی‌رود؛ لذا در کتب اخلاقی گذشته در مورد آفات زبان سخن زیاد به میان آمده است.

مسئولان دقیق و درست سخن بگویند

وی اضافه کرد: در «دلایل الامامة»، نقل شده که ابن‌مسعود نزد فاطمه(س) آمد و از ایشان درخواست تحفه‌ای از پیامبر(ص) کرد، ایشان پارچه‌ای آوردند که سفارشی از پیامبر(ص) با این مضمون بر آن نوشته شده بود که کسی که قیامت را قبول دارد یا سخن خوب بگوید یا سکوت کند؛ بنابراین سخن می‌تواند اسباب رشدها، خوبی و کمالات باشد و هم می‌تواند زمینه بدی‌ها را فراهم کند؛ اگر مسئولان و حاکمان دقیق حرف بزنند بخشی از بی‌اعتمادی‌ها، مشکلات و آفات حذف می‌شود؛ حرف‌های متناقض و بی‌پشتوانه دردسر برای کشور درست می‌کند و گاهی حسادت بین سران یک کشور چقدر منشأ گرفتاری برای مردم آن جامعه است. 

استاد دانشگاه قرآن و حدیث با بیان اینکه اخلاق سخن گفتن را باید جدی بگیریم، زیرا آثار بسیار بزرگی دارد، تصریح کرد: سخن گفتن آداب و ساحت‌های مختلف دارد؛ هر سخنی ۵ ساحت و لایه دارد؛ اول محتوای سخن؛ یعنی راستی و دروغی یک سخن؛ دوم، موقعیت سخن گفتن یعنی شرایط و زمان و مکان سخن گفتن؛ بجا گفتن بلاغت و رساگفتن فصاحت است؛ سومین ساحت لحن است؛ یعنی یک لفظ را می‌توان به چند مدل مانند تحقیر، توهین، سرزنش یا تکریم گفت.

مهریزی با بیان اینکه زبان و قول «لیّن» در قرآن به همین لحن بازگشت دارد، آن هم در برابر دشمن، اظهار کرد: بُعد دیگر قالب و کلمات است که زیبا یا معمولی است و بُعد و ساحت پنجم مناسبات سخن است؛ سخن با باورها و معرفت انسان و با رفتار او مناسبت دارد و در همین مناسبات نفاق و ریا شکل می‌گیرد؛ یعنی اگر سخنی با باور انسان در تنافی باشد نفاق و اگر با عمل انسان منافات دارد ریا به وجود می‌آید.

سخن نیکو و نیکوسخن گفتن دستور قرآن است

استاد دانشگاه قرآن و حدیث تصریح کرد: قرآن وقتی درباره خدا سخن گفته فرموده است سخن خدا صادق و اصدق و عدل و حسن است؛ اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيثِ، وَمَنْ أَصْدَقُ مِنَ اللَّهِ قِيلًا؛ به بندگان هم گفته؛ وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا، صدق و عدل و حسن و لین بودن اشاره به لایه‌ها و ابعاد سخن دارد و خود خدا در عالیترین وجه رعایت کرده و به بندگانش هم این دستور را داده است.

وی بیان کرد: در قرآن قول با اوصاف مختلف مانند سدیدا، یسیرا، معروفا، ثقیلا و ... ذکر شده که عمدتاً به مخاطب بازگشت دارد؛ فرموده با دشمن نرم باشید؛ با والدین کریمانه سخن بگویید؛ با یتیمان قول سدید داشته باشید و نسبت به افرادی که سطح سواد معمولی دارند، بر قول یسیر تأکید شده است. 

 

وی اضافه کرد: صرف درست بودن محتوای سخن نمره مثبت به انسان نمی‌دهد زمانی نمره مثبت به انسان می‌دهد که محتوا خوب و در موقعیت مناسب و با الفاظ و الحان زیبا بیان شود و ریا و نفاق هم در آن نباشد؛ اگر تذکری به دانش‌آموز و فرزند در نزد دوستان او داده شود با اینکه تذکر، ممکن است درست باشد، ولی نتیجه سخن معکوس است چون موقعیت آن نادرست بوده است.

مهریزی بیان کرد: قرآن نمونه‌های عملی در مورد آداب سخن گفتن دارد؛ پیامبر(ص) وقتی با اهل کتاب حرف زده با اینکه او را قبول ندارند، در آیه ۲۴ سبأ فرموده: «قُلِ اللَّهُ وَإِنَّا أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلَى هُدًى أَوْ فِي ضَلَالٍ مُبِينٍ» یا در آیه ۲۵ این سوره «قُلْ لَا تُسْأَلُونَ عَمَّا أَجْرَمْنَا وَلَا نُسْأَلُ عَمَّا تَعْمَلُونَ» پیامبر(ص) برای خودش جرم را به کار برده است؛ یعنی اگر ما مرتکب جرمی شدیم شما را بازخواست نخواهند کرد. در داستان خضر در سوره کهف هم وقتی به جدایی خضر و موسی می‌رسد، خضر کلمات جالبی به کار برده است؛ وقتی در برابر خدا سخن می‌گوید، سوراخ کردن کشتی و کشتن غلام را به خود نسبت می‌دهد، ولی تعمیر دیوار را که ظاهر آن خیر است به خدا نسبت می‌دهد. 

وعده توخالی در ردیف کفر و زنا با محارم

استاد حوزه و دانشگاه با اشاره به سخنان بلاعمل تصریح کرد: وعده‌های توخالی و سخن‌فرسایی گناه بزرگی از منظر خداوند است؛ در آیه دوم سوره صف فرمود: «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ مَا لَا تَفْعَلُونَ كَبُرَ مَقْتًا عِنْدَ اللَّهِ أَنْ تَقُولُوا مَا لَا تَفْعَلُونَ»؛ در قرآن تعبیر «كَبُرَ مَقْتًا» در سه جای دیگر یعنی کفر، جدال در آیات و نکاح با محارم به کار برده است؛ یعنی وعده بی‌پایه و حرف بی‌عمل در ردیف کفر به خدا، جدال در آیات و نکاح با محارم است.

وی افزود: در ایام انتخابات خیلی با حرف‌ها و وعده‌های بدون عمل روبرو می‌شویم؛ انسان باید براساس جایگاه سازمانی، توانایی و قدرت خود در مجلس و خبرگان و دولت وعده به مردم بدهد؛ زیرا سخن بدون عمل مانند جدال در آیات خدا و نکاح با محارم است؛ همچنین اظهارنظر بدون علم و دانش از آفات جامعه است و یک فرد در همه چیز اعم از بهداشت، سیاست، دین و ... اظهارنظر می‌کند. در روایت بیان شده است: «إنّي لَأكْرَهُ أن يكونَ مِقدارُ لِسانِ الرجُلِ فاضِلاً على مِقدارِ عِلمِهِ، كما أكرَهُ أن يكونَ مِقدارُ عِلمِهِ فاضِلاً على مِقدارِ عَقلِهِ»؛ دوست نمی‌دارم که افراد زبانشان از علمشان درازتر و حرف زدنشان از دانششان بیشتر باشد همانطور که نمی‌پسندم علم افراد از عقل آنها بیشتر باشد؛ زیرا اگر عقل، دانش را مدیریت نکند دائماً فرد دردسر درست می‌کند و می‌خواهد این دانش را همه‌جا بیان کند و به غرور تبدیل می‌شود.

کلام مانند داروست

مهریزی بیان کرد: حرف مفت و اضافه هم از آفات دیگر در جامعه است؛ در رساله حقوق امام سجاد(ع) در مورد زبان آمده زبان، حق بر گردن انسان دارد؛ باید آن را نگه دارد، زشت‌گویی و درشت‌گویی نکند و آن را عادت بدهد که خوب حرف بزند و زیادی سخن نگوید و از حرف‌های بیهوده دوری کند و لحن او خوب باشد. اضافه نباشد و چیزهای که در حوزه مسئولیت ما نیست و به ما ربطی ندارد و به درد ما نمی‌خورد نباید گفته شود و در مورد آنچه به ما ربط هم دارد نباید همه‌جا و به هر کسی بگوییم.

وی در پایان تأکید کرد: اگر کسی بفهمد که باید پاسخگوی سخنانش باشد کم حرف می‌زند، ولی ما فراموش می‌کنیم که مسئول سخنانی هستیم که گفته‌ایم در صورتی که کلام هم جزء اعمال است؛ در روایت آمده است که کلام مانند داروست که زیادشدن آن آسیب می‌زند.