تحلیلی بر چیستی گروه های جدید تکفیری در خاور میانه

تحلیلی بر چیستی گروه های جدید تکفیری در خاور میانه

 

 

به گزارش روابط عمومی موسسه فهیم، دویست و بیست و یکمین جلسه نظریه پردازی موسسه فهیم شب گذشته ـ شنبه 8  آذرماه ـ با موضوع " تحلیلی بر چیستی گروههای تکفیری در خاورمیانه"  با سخنرانی « دکتر عبدالوهاب فراتی» عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی و با حضور اساتید، طلاب، دانشجویان و پژوهشگران در محل موسسه فهیم قم برگزار شد.

دکتر فراتی در ابتدای این نشست گفت: سه سال پیش که بحران سوریه آغاز شد هیچ کس فکر نمی کرد که بخشی از جهان اسلام در آتش تکفیر بسوزد امروز بعد از این چند سال با پرسش ها و مسائلی مواجه شده ایم که باید به آنها توجه شود.

 

وی با طرح سوال هایی اظهار داشت: چرا در جهان اسلام به رغم فعالیت گروههای ریشه دار سنتی و غیر سنتی مثل اخوان المسلمین این چنین از گروههای تکفیری استقبال شده و حامیان آنها در جهان اسلام اضافه می شود؟ ریشه استقبال از این گروهها چیست و  آینده گروههای تکفیری چه خواهد بود؟

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با بیان اینکه درگیری و مواجهه با گروههای تکفیری پیچیده، طولانی و دراز مدت خواهد بود، افزود: بعد از فروپاشی امپراتوری عثمانی، رشید رضا در کتاب خلافت عظمی معتقد بود که خلافت اسلامی باید در سرزمین کشورهای عربی احیا شود. رشید رضا اعتقاد داشت که ترکها بی عرضه گی نشان دادند و ما باید برای مرکزیت خلافت شهر موصل را انتخاب کنیم چون موصل محل وصل بین سرزمین های عرب و آناتولی است. و ابوبکر بغدادی بر اعتقاد بر این گزاره رشید رضا موصل را تصرف و در آنجا اعلام خلافت کرد و تلاش نمود که دامنه خلافت را گسترش دهد.

 

وی ادامه داد: جریان تکفیری بدون مقدمه دست به چنین تحولاتی نزده است و با یک عقبه فکری  ـ حتی در نوع سازماندهی ـ وارد این درگیری شده است. خیلی از جامعه شناسان روی این ها کار کرده اند و معتقدند که تروریسم مذهبی که موج چهارم تروریسم در جهان و خاورمیانه است یک پدیده جدیدی است که از آن به ترورسیم نوین یا سوپر تروریسم تعبیر می کنند.

 

فراتی با طرح این پرسش که علت گرایش و اقبال جوانان اهل سنت به داعش و گروههای تکفیری چیست؟ اظهار داشت: مهمترین دلیل گرایش جوانان مسلمان عرب و غیر عرب به داعش به جذابیت های ایدئولوژی آنها بر می گردد. تکفیری ها از طریق شبکه های مجازی و ماهواره ها، افراد را از سراسر جهان جمع می کنند و بسیاری از کسانی که به این گروهها پیوسته اند از خارج آمده اند. ایدئولوژی آنها آنقدر جذابیت دارد که شخص را از کنار سنِ خوانندگی به عراق می آورد و وی به عشق شهادت، کمربند انفجاری به خود می بندد و خود را منفجر می کند.

 

ویژگی های ایدئولوژی گروههای تکفیری

 

وی با بیان اینکه ایدئولوژی گروههای تکفیری سه ویژگی دارد افزود: ایدئولوژی اینها به شدت بسیط، غیر پیجیده و ساده است و خود را گرفتار گفتگوهای تئوریک نمی کنند. آنقدر بسیط و ساده است که بدون وساطت نظریه ها قابل فهم است. آنها در مورد خلافت اسلامی بحث نطری نمی کنند به عبارت دیگر آنها به دنبال پیاده کردن مستقیم و بدون واسطه احکام شریعت در زندگی هستند که از دوره سلف صالح اقتباس شده است.

 

این استاد دانشگاه خاطر نشان کرد: کتابی به وسیله یکی از علمای تکفیری در توجیه خلافت ابوبکر بغدادی به نام «پیش آمدن دست ها برای بیعت بغدادی» چاپ شده است. نویسنده در این کتاب برای ابوبکر بغدادی خصوصیات و مناقبی را می آورد و وی را حسینی معرفی کرده و نسب او را به اهل بیت شیعه وصل می کند.

 

وی ادامه داد: نویسنده در این کتاب بر قریشی بودن ابوبکر بغدادی تاکید و وی را فقیه و خُبره در دین معرفی کرده است. چون علمای اهل سنت در گذشته از شراط قریشی بودن حاکم دست کشیده بودند. تکفیری ها می خواستند بغداد را اشغال کنند و مثل هارون الرشید اقامه خلافت کنند و به همین خاطر این توجیهات را ارئه کرده اند.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی افزود: نویسنده با طرح این سوال که چرا همه مردم بیعت نکرد ه اند؟ و آیا بیعت با کسی که با غلبه و استیلا حکومت می کند جایز است یا نه؟ در پاسخ می گوید نه تنها بیعت همه مردم و بیعت حل و عقد شرط نیست بلکه اگر مقداری از اهل حل و عقد از دانشمندان و روسا بیعت کنند در تثبیت خلافت مشکلی ایجاد نمی کند و این مقدار در موصل محقق شده است و در خلافت ابوبکر تنها عمر با وی بیعت کرد و این امر اشکالی ندراد چون عقبه تاریخی دارد.

 

وی خاطر نشان کرد: نویسنده با طرح سوال دیگری می گوید بغدادی بعضی از مناطق را با قهر و غلبه به دست آورده آیا این برای خلیفه بودن او اشکال ندارد؟ و در پاسخ اظهار می دارد مناطقی که بغدادی بر آنها دست یافته متعلق به کسانی است که به غیر اسلام حکومت می کردند و غلبه بر آنها جایز است. و از سلطان پیروز باید حمایت کرد.

 

فراتی ادامه داد: نویسنده با طرح این سوال که بغدادی ناشناس است آیا حکومت او جایز است یا نه؟ می گوید اولا بغدادی در جهان اسلام سرشناس است و اگر کسی او را کسی نشناسند مشکلی ایجاد نمی کند؛ چون امام ماوردی معتقد است که مردم باید به انتقال خلافت به کسی که استحقاق این منصب را دارا است اعتراف کنند و لازم نیست غیر از اهل حل و عقد، مردم شخص خلیفه را بشناسند.

 

وی با بیان اینکه علمای تکفیری تمام ایرادها و شبهاتی که بر خلافت بغدادی است را بر اساس متون گذشته اندیشه سیاسی علمای اهل سنت توجیه می کنند افزود: در سایت «منبر التوحید و الجهاد» آثار علمای تکفیری ها به صورت کتاب های الکترونیکی وجود دارد و این سایت متعلق به المقدسی است المقدسی اکنون در زندان های اردن است وی تکفیری خطرناکی است و رساله ای در باب نحوه کشتن دارد و تکفیری ها با توجه به توصیه های وی، افراد را می کشند.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی ادامه داد: تکفیری ها مجله ای به نام دابق دارند. شهر دابق در دیرالزور است و نیروهای داعش از آنجا تجهیز و توزیع می شوند. پس دابق نقطه ثقل نیروهای تکفیری است. در مجله دابق، گفتگوی پیچیده ای در مورد ایدئولوژی اینها وجود ندارد.

 

وی درباره دومین خصوصیت ایدئولوژی تکفیری ها گفت: این ایدولوژی به شدت رادیکال است و محافظه کار نیست. سنی های سرخورده به دنبال برون رفت از رادیکال هستند و ایدئولوژی تکفیری ها توانست به آنها پاسخ دهد. منطقه خاورمیانه به شدت رادیکال و پرنشاط است. در خاورمیانه سیگنال های مذهبی زیادی وجود دارد و هر ایدولوژی که بتواند فضای این منطقه را قبضه کند مردم به سمت او رو می آورند.

 

فراتی در مورد سومین ویژگی ایدولوژی تکفیر اظهار داشت: سومین ویژگی این ایدئولوژی عمل گرا بودن است ایدئولوژی آنها در دفتر و اینترنت نیست وقتی می گویند حکومت اسلامی، شخص از استرالیا به ترکیه می آید و به هر حیله خود را به سوریه می رساند تا این ایده را پیگیری کند در حالی که هیچ ایدئولوژی این گونه نیست.

 

وی ادامه داد: ایدئولوژی ها در جهان اسلام یا محافظه کارند، یا به دنبال راههای سیاسی هستند و یا اینکه تولید جذابیت نمی کند. در این فضا این گروههای تکفیری هستند که با درک خوب از شرایط منطقه ظهور می کنند و به همان تعدادی که کشته می شوند دو یا سه برابر بر آنها اضافه می شود.

 

ویژگی های تروریسم تکفیری

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در مورد ویژگی های تروریسم تکفیری گفت: تروریسم تکفیری چند ویژگی مهم دارد عمل آنها عمدی است و بر حسب خطا نیست. عمل آنها دارای منطق خاصی از سوی مرتکبین است. شاید از نظر ما مخالف شریعت باشد ولی از نظر آنها این عمل موجه است. عمل آنها خشونت آمیز است، ویژگی مذهبی دارد و وحشت آفرین است. قوانین جنگها را رعایت نکرده بلکه اهداف خود را از بین جامعه انتخاب می کنند.

 

وی ادامه داد: تکفیری ها به دنبال شهروندان غیر نظامی هستند جنگ آنها غیر متعارف، غیر عادی و غیر متمرکز است و بر خلاف جنگ های سابق، دولت ها و ملت ها را هدف قرار می دهند. و به همین خاطر ارتش سوریه و عراق به راحتی نمی توانند با آنها مقابله کنند.

 

فراتی خاطر نشان کرد: تکفیری ها در جنگ ها اهدافی را انتخاب می کنند که بیشترین تاثیر روانشناختی را بر دشمن گذاشته و از سوی دیگر اعتبار خودشان را بین گروههای تروریستی بالا ببرد. مناره ها و اماکن تاریخی را منهدم می کنند تا نشان دهند که اینها چه قدر خطرناک، خشن و مهم هستند. اگر مناره تاریخی و نماد تاریخی را منهدم شد در همه سایت ها، شبکه های ماهواره ای و همه جا از آنها سخن می گویند و کسانی که علاقمند این ایدئولوژی شدند می خواهند بیایند و حوادث را از نزدیک ببینند.

 

ساختار سازمانی داعش

 

وی در مورد ساختار سازمانی گروه داعش گفت: گروههای تروریستی در دهه های پیش ساختار کانونی و یا شبکه ای داشتند. ساختار کانونی، مرکز داشت و اهداف از قبل تعیین شده بود و آنها در زمان و موعد مقرر اهداف را می زدند. اما به تدریج که رابطه آنها قطع شد، شبکه زنجیره ای را تشکیل دادند تا تشخیص داده نشده و همگی از بین نروند.

 

این استاد دانشگاه افزود: ساختار داعش به شدت از گروههای پیشین جدا شده و ساختار آن سلولی است و پیرامون ـ مرکز، ساختار مشخصی ندارد. در این ساختار پیرامون، بدون اجازه مرکز دست به تاسیس گروه می زند و سلول به تولید سلول های جدید می پردازد و با شبکه های اجتماعی، گفتمانی را شکل داده که احساس می کنند که خطا نمی کنند. برای نمونه گروه جندالله در سیستان و بلوچستان کاری می کنند که داعش در دیرالزور می کند در حالی که ارتباط ارگانیک ندارند. این ساختار سلولی  به شدت پیچیده است و اگر ارتش یک نقطه را زد یک سلول به تکثیر سلول می پردازد و در این حالت درگیری با گروههای تکفیری پیچیده می شود.

 

آینده گروه داعش

 

وی در مورد آینده گروه داعش گفت: چند سناریو در مورد آینده اینها مطرح است برخی معتقدند با توجه به اجماعی که علیه داعش صورت می گیرد مثل سناریوی افغانستان خواهد شد یعنی داعش مثل افغانستان در بخشی از اراضی تجمیع می شوند و به عنوان نیروی مزاحم و تاثیر گذار به حاکمیت ضربه می زنند و بر می گردد.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در ادامه اظهار داشت: سناریوی بعد این است که احتمال دارد به خاطر ضرباتی که به ساختار اینها می خورد مثل القاعده شوند؛ یعنی هر از چند گاه حمله منطقه ای یا غیر منطقه ای صورت دهند ولی حضور داشته باشند. سناریو دیگر این است که آنها می مانند، به نسل کشی ادامه می دهند و کسی به آنها کار ندارد و آخرین سناریو، سناریو جنگ نهروان است یعنی داعش را در یک منطقه گیر می اندازند و همه آنها را از بین می برند.

 

وی در جمع بندی این بخش از سخنان خود گفت. سناریو نهروان بعید است و ترکیب سناریوی اول و دوم به واقعیت نزدیک تر است. یعنی آنها به عنوان نیروی مزاحم در منطقه خواهند ماند. خانم کلینتون گفته است «همان کاری که در مورد طالبان کردیم با اینها می کنیم و سودی که از تاسیس طالبان بردیم به مزاحمت کنونی آنها می ارزد.» در این صورت آمریکا داعشی ها را در یک منطقه جمع می کند تا مزاحم منطقه باشند.

 

افرادی که به داعش ملحق می شوند

 

فراتی در مورد افرادی که به گروه داعش ملحق می شوند گفت: هم افراد کم درآمد، کم سواد و بی سواد به اینها ملحق می شوند و هم آدم های باسواد و پولدار. علت ملحق شدن افراد فقیر و کم سواد این است که در کشورهای منطقه که توسعه یافتگی یا وجود ندارد یا توسعه یافتگی دچار تطویل یا اختلال شده است افراد بی کار هستند و در این صورت جذب ایدئولوژی های کاذب می شوند.

 

وی در مورد علت جذب گروههای مدرن و افراد با سواد به گروه داعش اظهار داشت: مسلمانانی که از غرب می آیند به این خاطر است که مسلمانان در غرب شهروند درجه دو یا سه محسوب می شوند و سرخورده اند. اینها به دنبال برون رفت می روند که هویت خود را به آنها برگرداند و داعش این کار را کرده است. و داعشی ها طرفداران خود را به «اتباع النص» دعوت می کنند یعنی مردم مستقیما به نص مراجعه کنند و دیانت را از طریق مفتی و مرجع به دست نیاورند. آنها می گویند اسلام، امروز به مجاهد نیاز دارد نه مفسر؛ و این تفکر برای نخبگان و باسواد ها جذابیت دارد.

 

عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی در مورد نقش غربی ها در تاسیس داعش اظهار داشت: غربی ها یقینا در سازماندهی و جهت دهی داعش نقش داشتند و کسی نمی تواند این را انکار کند ولی آنها فکر نمی کردند که داعش روزی دامن خودشان را نیز بگیرد.

 

وی در مورد تفاوت سازمان روحانیت شیعه و سنی گفت: در شیعه نیز گروه فرقان و مجاهدین (منافقین) از گروههایی بودند که با اندیشه حذفِ قرائتِ مرجعیت از دین و مراجعه مستقیم به نصوص، از التقاط و ترور سر در آوردند. ولی در شیعه مرجعیت اقتدار تام دارد و نمی گذارد فهم هایی که مادون اجتهاد است به افکاری که رهبری جامعه را در دست بگیرد، تبدیل شوند؛ مرجعیت آنها را در نطفه خفه کرده و فهم ها را تعدیل می کند. ولی این امر در اهل سنت نیست. و در قرائت تکفیری ها دیدگاههایی وجود دارد که حتی با فهم و مبانی اهل سنت مشکل دارند.

 

دکتر فراتی در پایان در مورد سیاست آمریکا در منطقه گفت: خانم رایس در گذشته گفته بود آنچه که برای ما در خاورمیانه سودمند است آنارشیسم سودمند است. در این صورت درگیری مذهبی برای آمریکا و اسرائیل مفید خواهد بود. تکفیری ها از عقیده استفاده می کنند و اگر مفاهیم دینی نباشد نمی توانند فعالیت کنند و چون فضای خاورمیانه مذهبی است گروهها با استدالال خارج از مذهب نمی توانند فعالیت کنند.